شوراها و انقلاب اکتبر، یا چرا حق با لنین بود؟ بخش اول: از فوریه تا اکتبر

به اشتراک گذاشتن
زمان مطالعه: ۲۵ دقیقه

از نشریه حقیقت شماره ۸۵. تیر ۱۳۹۸

صلاح قاضی زاده

مبارزات کارگران هفت تپه و فولاد اهواز و طرح شعار «اداره شورایی» طی یک سال اخیر بار دیگر بحث تشکل های توده ای (به طور مشخص شوراهای مردمی)، چیستی و خصلت آن و رابطه اش با حزب کمونیست را در دستور مباحث جنبش چپ و کمونیستی ایران قرار داده است. انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه و تجربه «شوراهای کارگران، دهقانان و سربازان» در این انقلاب، یکی از نمونه های تاریخی مهم تجربه شوراها و نسبت آن با حزب کمونیست است که مورد مطالعه قرار گرفته و از فردای پیروزی انقلاب اکتبر تا همین امروز بر سر آن بحث و مناقشه و جدل جریان دارد. اهمیت مسئله شوراها و رابطه آن با حزب فقط در تعریف ماهیت و چگونگی اعمال حاکمیت پرولتری نیست، بلکه به درک از چیستی سوسیالیسم و تعریف از آن هم ارتباط دارد. از این رو در این نوشته سعی شده است بار دیگر به تجربه شوراها در انقلاب اکتبر روسیه پرداخته شود.

نقطه شروع ما بررسی دو ادعا از سوی طیف طرفداران ایده اداره شورایی (چپ شورایی) در مورد انقلاب اکتبر و رابطه آن با شوراهای مردمی است. دو ادعایی که اساسا بر تحریف وقایع انقلاب اکتبر و دولت شوروی، نقش شوراها در آن و رابطه حزب بلشویک و شوراها بنا شده اند. مجموعه مباحث و ادعاهای این طیف در این مورد را به این شکل می توان صورتبندی کرد:

۱- انقلاب اکتبر اساسا با نقش مرکزی و محوری شوراهای مستقل و خودانگیخته مردمی تحقق پیدا کرد و به پیروزی رسید. لنین و بلشویک ها بر امواج این انقلاب سوار شدند و سر سفره آماده نشستند.

۲- بلشویک ها ماهیت رهایی بخش و شورایی و مردمی انقلاب را به چارچوب تنگ حزب-دولت و حتی نوعی سرمایه داری جدید کشاندند. حال آنکه ایده اداره شورایی که در شوراهای کارگران و دهقانان و سربازان، جنبش کمیته های کارخانه، اپوزسیون کارگری، کمیته های محلات، ملوانان کرونشتات و دیگر شوراها و تشکل های مردمی و «غیر حزبی» تبلور پیدا می کرد، راه حل صحیح  تر، مردمی تر و سوسیالیستی برای تضادهای پیش پای انقلاب داشت.

در قسمت اول این نوشته به ادعای نخست و در قسمت دوم به ادعای دوم خواهیم پرداخت. همچنین در قسمت دوم یک نگاه انتقادی به محدودیت های درک لنین و حزب بلشویک از قدرت پرولتری و عملکرد بلشویک ها در سال های ابتدایی استقرار دیکتاتوری پرولتاریا (۱۹۱۷-۱۹۲۳) از منظر سنتز نوین کمونیسم خواهیم داشت.

در مقابل دو ادعای فوق، فرضیه های این تحقیق که با اتکا به اسناد تاریخی و مباحث آن سال ها می کوشیم اثباتشان کنیم عبارتند از:

۱- در مورد شوراها لنین هیچگاه دچار فرمالیسم و تقدیس دگماتیستی شورا نشد و همواره به تزهای اساسی اش در مورد آگاهی کمونیستی که در کتاب چه باید کرد؟۱ در ۱۹۰۲ نوشته بود وفادار ماند. عملکرد لنین در فاصله فوریه ۱۹۱۷ تا لحظه مرگش در ۱۹۲۴ در کادر تزهای اصلی این کتاب به اضافه تلفیق ماهرانه آن با شور و ابتکار عمل توده ها قابل فهم و تحلیل است.

۲- بدون وجود رهبری لنین و حزب بلشویک انقلاب پیروز نمی شد، تداوم نمی یافت و دیکتاتوری پرولتاریا و سوسیالیسم در شوروی مستقر نمی شد. رهبران اپوزسیون ضد لنین از فوریه ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۴ و شوراها و تشکل های خودجوش توده ای در مواجهه با تضادها و بحران های پیش پای انقلاب، مواضع نادرستی داشتند که به شکست انقلاب و تقدیم قدرت به بورژوازی منجر می شد. آن ها در رویارویی با تضادها و پیچهای تند انقلاب، در سمت راست لنین و بلشویک ها ایستاده بودند نه در جایگاه موضع صحیح و رادیکال.

۳- درک اولیه لنین از ماهیت دولت دیکتاتوری پرولتاریا، جامعه سوسیالیستی و تضادهای آن، که به طور مشخص در بخشی از تزهای کتاب دولت انقلاب فشرده شد، دارای محدودیت های تاریخی شناخت بود که به ویژه در مورد درک از نقش و کارکرد قانون اساسی در جامعه سوسیالیستی تبارز پیدا می کرد. این محدودیت ها در عملکرد حزب بلشویک در حل تضادهای بغرنج سال های ۱۹۱۸-۱۹۲۳ انعکاس پیدا کرد و تأثیر گذاشت.

پایه های تئوریک این تحقیق، مباحث باب آواکیان در سنتز نوین کمونیسم هستند.۲ به ویژه بحث های پیرامون مسئله دولت، دیکتاتوری پرولتاریا، ماهیت سوسیالیسم، اهمیت و کارکرد قانون اساسی در جامعه سوسیالیستی، رهبری حزب کمونیست و نسبت آن با جامعه و توده ها، جبهه متحد تحت رهبری پرولتاریا، هسته مستحکم با الاستیسته بالا بر مبنای هسته مستحکم و جمعبندی از تجربه موج اول انقلاب های کمونیستی (۱۸۴۸-۱۹۷۶) که این مورد آخر بیشتر در تحقیقات تاریخی ریموند لوتا۳ فشرده شده است. علاوه بر آثار آواکیان و لوتا، نوشته ها و سخنرانی های متعدد لنین (به ویژه از فوریه ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۴)، اسناد و قطعنامه های حزب کارگر سوسیال دموکرات روسیه و حزب بلشویک در این دوران۴، آثار اپوزسیون ضد لنین در شوروی در فاصله سال های ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۴، منابع اصلی تاریخی مانند کتاب های جان رید۵ و تروتسکی۶ و پژوهش های تاریخی و تئوریک موافق و مخالف لنین و انقلاب اکتبر همچون تاریخ رسمی حزب کمونیست اتحاد شوروی۷ (۱۹۳۸)، اثر سه جلدی ای.اچ.کار۸، پژوهش دو جلدی اورلاندو فایجس۹، کتاب مارک فرّو۱۰ دبیر مجله تاریخی آنال (Annales)، تحقیقات بتلهایم۱۱ و کتاب ها و مقالات متعدد طیف چپ شورایی۱۲ منابع و مأخذ این تحقیق هستند. جهت ارائه فاکت تاریخی برای ادعاهای این نوشته بیشتر کوشیده شده از منابع منتقدین و مخالفین لنین و بلشویک ها استفاده شود.

پرچمِ چه باید کرد؟

چه باید کرد؟ اثر تاریخی و تاریخ ساز لنین در سال ۱۹۰۲ و در جریان پلمیک با انحراف اکونومیستی و منشویکی درون جنبش روسیه نوشته شد، اما تزها و تکاملات آن اهمیتی جهان شمول داشت و به نوعی سرنوشت انقلاب ۱۹۱۷ روسیه را تعیین کرد. لنین در این کتاب مسئله آگاهی پرولتاریا را تشریح کرد و نشان داد که آگاهی طبقاتی پرولتاریا یا همان آگاهی کمونیستی چگونه و در چه فرایندی به وجود می آید. چه باید کرد، سنتز مسئله آگاهی کمونیستی در مقابل آگاهی خودانگیخته است و الگوی ساختن حزب کمونیست بر مبنای آگاهی علمی. این کتاب مباحث مختلف تشکیلاتی و روش های تبلیغ، ترویج و سازماندهی را هم در بر می گیرد اما مهمترین تزهای آن از زاویه بحث آگاهی کمونیستی را می توان چنین صورتبندی کرد:

الف) بدون تئوری انقلابی، جنبش انقلابی ممکن نیست و نقش انقلابی پیشگام را فقط حزبی که تئوری های علمی رهنمونش باشند، می تواند ایفا کند. (ص ۳۰ و ۳۱)

ب) آگاهی خودبه خودی پرولتاریا محدود به چارچوب های تنگ وضع موجود است و گرایش خودبه خودی در مبارزات و تفکرات آن ها، رفتن زیر بال و پر بورژوازی است. (ص ۳۷، ۳۸، ۴۹، ۵۰، ۵۵، ۹۹، ۱۰۵)

ج) آگاهی کمونیستی بیرون از روابط و مبارزات صنفی (تردیونیونی) و خودبه خودی توده ها و توسط رهبران و افراد مسلط به علم کمونیسم (فرق ندارد غیر کارگر باشند یا کارگر بلکه باید مسلط به این علم و به این معنی «روشنفکر » شده باشند) به درون مبارزات آن ها برده شوند. کمونیست ها باید «تریبون مردم» باشند نه منشی ها و دنباله روان مبارزات خودبه خودی کارگران و تمایلات لحظه ای توده ها. کمونیست ها باید مبارزات توده ها را به سمت اهداف استراتژیک خود هدایت کنند. (ص ۹۹، ۱۰۱، ۱۰۳)

نکته قابل تأکید این است که لنین چه در این کتاب و چه در تمام دوران حیات سیاسی اش دچار چیزی که باب آواکیان آن را «اپیستمولوژی پوپولیستی» نامیده، نمی شود. به این معنی که جستجوی حقیقت را خارج از عرصه علم و روش شناسی علمی یا چیزی به عنوان نتیجه «خرد جمعی» یا محصول مبارزات خودانگیخته توده ها در نظر بگیرد. او با تکرار جملات انگلس در مقدمه سال ۱۸۷۴ بر کتاب جنگ های دهقانی در آلمان۱۳ می گوید:

بدون وجود فهم تئوریک در کارگران، سوسیالیسم علمی هرگز نمی توانست به درجه ای که ما اکنون ناظر آنیم در جسم و جان آن ها رسوخ کند… سوسیالیسم از زمانی که علم شد، نیازمند این است که مانند یک علم با آن رفتار کنند. یعنی آن را بیاموزند. آگاهی که به این شکل به دست آمده را… باید با تلاش روزافزون میان توده های کارگر رواج داد و اتحاد صفوف سازمان حزب و سازمان اتحادیه های صنفی را بیش از پیش مستحکم ساخت…»

بنابراین تأکید بر آگاهی و تحلیل علمی در برابر خود انگیختگی و مبارزه برای تغییر فکر توده ها در مقابل کرنش در مقابل خودرویی ها و دنباله روی از تمایلات شان، جوهر چه باید کرد و اصل اساسی نظریه انقلاب لنین و استراتژی انقلابی وی بود. لنین بر سر این اصل هیچگاه کوتاه نیامد و پانزده سال مبارزه فکری با گرایشات خرده بورژوایی انحرافی در جنبش روسیه (گرایشات مختلف نارودنیکی، نظرات پلخانوف، منشویسمِ تروتسکی و مارتوف و غیره) و انترناسیونال دوم (رفرمیستهای برنشتینی و بعدها کائوتسکی، نظرات رزا لوکزامبورگ و غیره) حول این خط پیش رفت. او حتی پیشبینی کرد که آینده جنبش کمونیستی و انقلاب روسیه برای سالیان دراز به تحکیم یکی از این دو خط (آگاهی در برابر خودانگیختگی، لنینیسم در مقابل منشویم) بستگی پیدا خواهد کرد (ص ۳۰) و چنین هم شد. بدون حزبی که لنین ساخت و به ویژه بدون رهبری حیاتی و قاطع شخص او در فاصله فوریه تا اکتبر ۱۹۱۷، از انقلاب روسیه نه تجربه درخشان، پر فراز و نشیب و مملو از دستاورد و درس های اتحاد شوروی سوسیالیستی (۱۹۱۷-۱۹۵۶) بلکه خاطره کوتاه و ناکامی از مقاومت و امید توده ها باقی می ماند.

تأکید چه باید کرد و لنین به اهمیت آگاهی و شناخت علمی، به معنای نادیده گرفتن و انکار نقش و اهمیت مبارزات خودبه خودی توده ها یا ابتکار عملها و توانایی های آن ها در مبارزه یا انکار نقش شوراها در جریان پیروزی انقلاب اکتبر نیست. لنین هرگز منکر نقش شوراها نشد یا چنان که در بخش دوم این مقاله خواهیم دید، معتقد به جانشینی حزب به جای شوراها نبود. بلشویک ها شوراها را ابزاری برای متشکل کردن توده ها جهت سرنگون ساختن نظم کهنه، درهم کوبیدن دستگاه دولتی کهنه و اعمال دیکتاتوری پرولتاریا می دانستند. اما به درستی معتقد بودند که اِعمال خط صحیح و دیکتاتوری پرولتاریا صرفاً از طریق شوراها و بدون رهبری مداوم و نهادینه حزب در شوراها و دیگر نهادها و تشکل های توده ای امکان پذیر نیست.

آغاز پدیده شوراها

نخستین مواجهه لنین و جنبش کمونیستی روسیه با پدیده نو ظهور شوراها در جریان انقلاب شکست خورده سال ۱۹۰۵ اتفاق افتاد. «شورای نمایندگان کارگران پترزبورگ» در ۱۴ اکتبر ۱۹۰۵ تشکیل شد و کار آن به مدت پنجاه روز ادامه داشت. این شورا در اوج فعالیتش ۵۵۰ عضو داشت که دویست و پنجاه هزار کارگر را نمایندگی می کردند. ( ای اچ کار ج ۱ ص ۷۱) لنین کوشید این پدیده جدید را شناسایی و تحلیل کند و در اولین جمعبندی اش نوشت که این شوراها نه یک پارلمان کارگری و نه یک ارگان خودگردان، بلکه ارگان های نبرد هستند برای رسیدن به اهداف معین. (سوسیالیسم و آنارشیسم۱۴ ج ۱۰ ص ۷۲) اما در قدم دوم گفت: «یک ارگان مردمی که به طور موقت وظایف یک دولت اضمحلال یافته را بر عهده می گیرد و دولت موقت انقلابی نامیده می شود. چرا که اتوریته شوراها با گردهمایی مجلس مؤسسانی که همه مردم را نمایندگی می کند، ملغی می شود. (اتوکراسی رو به مرگ و ارگان های نوین قدرت توده ای.۱۵ ج ۱۰ ص ۶۷)

در مورد موضع لنین در قبال شوراها در ۱۹۰۵ و پس از آن، برخی با هدف ایجاد پیوند میان نظرات لنین با تروتسکی و خودبه خودی گرایی ادعا می کنند که لنین پس از نقش آفرینی شوراهای کارگران در این انقلاب، به تجدید نظر در دیدگاه های خود در چه باید کرد و نسبت جنبش خودانگیخته و حزب پرداخت و حتی از آن به عنوان «شورش لنین علیه لنینیسم» یاد می کنند.۱۶ اما نوشته های لنین در این سال ها نشان می دهد که او همواره به نقش ویژه و بی بدیل حزب در بردن آگاهی به درون مبارزات کارگران و در امر سازماندهی تأکید داشت. اگرچه خواهان بازسازی صفوف حزب از طریق حضور نیروهای جدید بود. ادعای ما این نیست که لنین در تمام طول سال های ۱۹۰۲ تا ۱۹۲۴ نظراتش در مورد رابطه حزب و کارگران و مبارزات توده ها را تغییر نداد و همواره به یک شکل آن را صورتبندی می کرد، اما او تا پایان به دو محور اساسی چه باید کرد یعنی بردن آگاهی کمونیستی بیرون از مبارزات خودبه خودی مردم و مبارزه با گرایشات خودبه خودی توده ها برای رفتن زیر بال و پر بورژوازی، وفادار ماند. در مورد شوراهای سال ۱۹۰۵ به ویژه آنکه لنین از نفوذ منشویک ها (از جمله تروتسکی) در این شوراها آگاه بود و می دانست شوراها در اختلافات میان بلشویک ها و منشویک ها اساسا با منشویک ها سمتگیری کرده بودند.

منشویک ها غرق در تقدیس خودانگیختگی شوراها، آن ها را جایگزین حزب کردند و مارتوف نوشت: «میدان نبردی که در آن کادرهای یک حزب بزرگ متشکل می شوند». این دیدگاه ها با نقدهای بی رحمانه لنین در مقالاتی مثل شرمساری خشمگین۱۷ و قهرمانان روشنفکر علیه تسلط روشنفکران۱۸ روبه رو شد. لنین ضمن به رسمیت شناختن پتانسیل مبارزاتی موجود در شوراها و ابتکارات توده ها، کماکان بر مسئله رهبری خط کمونیستی و مبارزه برای تغییر فکر توده ها و مبارزه با گرایشات توده ها به ایدئولوژی، جهانبینی و تفکرات بورژوایی تأکید می کرد. او در طرح پیشنهادی برای کنگره وحدت در سال ۱۹۰۶ نوشت: «کلیه اعضای حزب موظفند در اتحادیه های کارگری وارد شوند، در کلیه فعالیت های آن ها به طور مؤثر شرکت کنند و پیوسته به همبستگی طبقاتی و آگاهی طبقاتی اعضای اتحادیه ها بپردازند تا از طریق این مبارزه و تبلیغ، اتحادیه های کارگری را به طور ارگانیک باز حزب پیوند دهند» (قطعنامه ها ج ۱ ص ۱۱۲) و در جای دیگری در همان سال ۱۹۰۵ در مقابل منشویک هایی که به لنین و بلشویک ها اتهام ضدیت با شورا زده بودند می نویسد:

رفقای کارگر، از دشمنانتان که از تشکیل یک سازمان کارگران غیرحزبی هواداری می کنند… یاد بگیرید! مانیفست کمونیست مارکس و انگلس را به یاد بیاورید که از تبدیل شدن پرولتاریا به یک طبقه در همراهی با رشد نه فقط اتحاد آن، بلکه همچنین آگاهی سیاسی اش صحبت می کند. نمونه کشورهایی همچون انگلیس… علیرغم این که پرولتاریا نامتحد باقی مانده، نمایندگان انتخاب شده‌اش توسط بورژوازی خریداری شده‌اند، آگاهی طبقاتی اش توسط ایدئولوگ های سرمایه فاسد شده است… به همه این ها فکر کنید رفقای کارگر، و به این نتیجه خواهید رسید که تنها پرولتاریای سوسیال دموکرات، پرولتاریای آگاه از وظایف طبقاتی اش است. غیرحزبی گری را به دور اندازید! غیرحزبی بودن همیشه و همه جا سلاح و شعار بورژوازی بوده است… تحت هیچ شرایطی و هیچگاه نباید فراموش کنیم یا به دیگران اجازه بدهیم فراموش کنند که خصومت نسبت به سوسیال دموکراسی (کمونیست ها) در صفوف پرولتاریا اثر دیدگاه های بورژوایی در بین پرولتاریا است. (از دشمن بیاموزیم۱۹ ج ۱۰ ص ۶۱-۶۲)

آیا سطور بالا چیزی جز وفاداری به تزهای اساسی چه باید کرد؟ چه در مورد تفاوت آگاهی کمونیستی با خودانگیختگی، چه در مورد جلوگیری از رفتن توده ها زیر بال و پر بورژوازی و چه در مورد اتحاد است؟ لنین همین خط را در سال ۱۹۱۲ در مسائل اساسی کارزار انتخاباتی۲۰ تکرار می کند: «کسی که طبقه را به عرصه و شکلی محدود می کند که توسط لیبرال ها مشخص و مجاز شده است، وظایف طبقه را نمی فهمد. فقط کسی وظیفه طبقه را تشخیص می دهد که بخواهد توجه و آگاهی و فعالیت عملی اش را به تجدید ساختار این بستر و شکل فعالیت طبقه در جهتی فراتر از محدودیت های مجاز شناخته شده از طرف لیبرال ها، گسترش بدهد…» (ص ۴۲۲) و این یعنی تلاش برای برکشیدن فعالیت و آگاهی کارگران به بستر و چارچوبی فراتر از محدودیت های وضع موجود که توسط بورژوازی اعمال شده است.

حزب لنین پس از ۱۹۰۵ و در تمامی سال های افزایش سرکوب تزاریسم اگر چه زیر فشار پلیس بود اما بر اساس خط و مشی ترسیم شده در چه باید کرد، هیچگاه متوقف نشد و در موقعیتی بهتر از حزب بی در و پیکر و ولنگار منشویک ها بود. (کار ج ۱ ص ۹۵) لنین با حفظ خطوط عمده چه باید کرد به طوفان سال های ۱۹۱۷ پا نهاد.

 نجات شوراها از دست شوراها

انقلاب فوریه ۱۹۱۷ روسیه و سرنگونی تزار یکبار دیگر به شوراها فرصت به صحنه آمدن را داد. اما برای فهم جایگاه و نقش تاریخی شوراها در این انقلاب به قول باب آواکیان باید تا اندازه زیادی «اسرار زدایی» یا اسطوره زدایی کنیم. چون چنان که دیگران هم گفته اند (ن.ک کاساکف ص ۳) انبوهی از نتیجه گیری های بی پشتوانه و دلبخواهی و تصویرهای تاریخی یک جانبه و نادرست، سیمای اسطوره ای از شوراها به عنوان نهادهای مطلقاً خودجوش، رادیکال و تا به آخر انقلابی ساخته اند. اسطوره ای که بیشتر نتیجه دست چین کردن گوشه ای از عملکرد و مواضع این نهادها و نادیده گرفتن کلیت بستر و روندی است که مبارزه طبقاتی در آن انقلاب طی کرده است. آواکیان در مورد خودجوش بودن شوراها در انقلاب روسیه می گوید:

اگرچه شوراها به معنایی واقعی و به شکل برجسته ای ساخت دست توده ها بودند، اما ساخته ای صرفاً «خودجوش» و «صرفاً» توده ای نبودند. شوراها محصول مبارزه طبقاتی بودند و توده ها در این مبارزه تحت تأثیر نیروهای سیاسی متفاوت از جمله بلشویک ها و منشویک ها و سایرین قرار داشتند و درون شوراها از همان آغاز کارشان، مبارزه ای سخت و مداوم میان نمایندگان گرایشات مختلف که نهایتاً نماینده منافع طبقاتی متفاوت بودند، در جریان بود. (دموکراسی بیش از هر زمان می توان و باید بهتر از آن را به دست آورد)

این مسئله به ویژه در مورد شوراهای انقلاب فوریه ۱۹۱۷ در مقایسه با شوراهای سال ۱۹۰۵ صادق است. چرا که برخلاف سال ۱۹۰۵ که این نهادها عمدتا خودجوش (اگرچه متأثر از تمامیت مبارزه طبقاتی از جمله نقش احزاب سیاسی) تشکیل شدند و عمدتا نهادهای کارگری بودند، در فوریه ۱۹۱۷ عناصر احزاب سیاسی در تأسیس آن ها پیشقدم بودند، گرایشات و مبارزات سیاسی میان احزاب و جریانات فکری روسیه در رهبری و بدنه این شوراها عمیقاً تأثیر گذاشته و منعکس بود و شوراهای کارگری دیگر اکثریت را نداشته و بیشتر به شکل ائتلافی از کارگران، سربازان و دهقانان تشکیل شدند. لنین در همان سال های پس از ۱۹۰۵ تشخیص داد که شوراها به عنوان «نطفه های یک دولت موقت انقلابی» ظرفی برای اتحاد توده های خلق شامل کارگران، دهقانان فقیر و میانه حال و خرده بورژوازی انقلابی تحت رهبری کمونیست ها هستند. بر خلاف سال ۱۹۰۵ که شوراها بیشتر حول خواسته ها و اهداف اقتصادی و صنفی تشکیل شده بودند، در فوریه ۱۹۱۷ وظایف سیاسی از جمله ادامه اعتصاب ها و توزیع مایحتاج زندگی بین مردم هم بر عهده شوراها قرار گرفت. (تروتسکی ج ۳ ص ۷۴) رهبری شوراها مثل سال ۱۹۰۵ در دست رفرمیستهای منشویک و سوسیالیست های انقلابی (از این به بعد اِس.آر) بود. به نحوی که از ۵۷ عضو دفتر اجرایی شوراها که منتخبین آرای ۱۳ میلیون کارگر و دهقان بودند، سهم توده های کارگران و سربازان (دهقانان به جنگ فراخوانده شده و یونیفورم پوش) ۱۳ نفر و باقی از رهبران و کادرهای احزاب سیاسی بودند. (فرّو ص ۶۱ و ۶۲) لنین که می دانست مسئله اساسی هر انقلابی، مسئله قدرت سیاسی و دولت است، به محض بازگشت از مهاجرت اجباری از سوئیس، دست به کار تحلیل اوضاع و رهبری حزبش با هدف کسب قدرت سیاسی از طریق یک قیام مسلحانه شد. منتهی او برای رسیدن به این هدف استراتژیک، نیاز به زمان داشت تا رهبری توده های متشکل شده در شوراها را در جریان مبارزه با دولت موقت بورژوایی و از طریق افشای خیانت ها و اشتباهات اساسی رهبران شوراها (منشویک ها و اس.آرهای راست) و همچنین مبارزه با توهمات خرده بورژوایی خودِ توده ها، به دست آورد.

اولین تشخیص لنین پس از بازگشت از تبعید این بود که با سرنگونی تزاریسم، دو قدرت سیاسی و دو دولت در روسیه حاکمند: یکی دیکتاتوری بورژوازی که لووُف، کرنسکی و شُرکای شان آن را نمایندگی می کردند و یکی دیکتاتوری بالقوه پرولتاریا که در هیئت شوراهای کارگران، دهقانان و سربازان تجلی پیدا کرده بود. لنین در این مقطع یعنی از ۲۷ فوریه تا ۴ جولای، طرفدار شعار «همه قدرت به شوراها» بود. چرا که خواهان جلوگیری از انتقال کامل قدرت به بورژوازی بود و می دانست دیر یا زود یکی از این دو دولت باید دیگری را خورده و حاکمیتش را بر تمام جامعه اعمال کند. او مرحله اول انقلاب روسیه یعنی انقلاب بورژوایی را با به قدرت رسیدن دولت موقت تمام شده می دانست و جامعه و جنبش را در دوره انتقال به مرحله دوم یعنی انقلاب سوسیالیستی و کسب قدرت سیاسی توسط پرولتاریا می دید. (نامه هایی از دور۲۱ ص ۱۳ تا ۱۵ و وظایف پرولتاریا در انقلاب کنونی۲۲) لنین امیدوار بود روند وقایع و نقش آفرینی حزب بلشویک در افشای ماهیت دولت موقت بورژوازی در میان توده ها، باد مساعد انقلاب را در بادبان های او و حزبش بیاندازد. او در نظراتش در ماه آوریل نوشت:

در بیشتر شوراهای نمایندگان کارگران، حزب ما در اقلیت است. اقلیتی کوچک در برابر بلوکی از همه عناصر خرده بورژوای فرصت طلب… که تسلیم نفوذ بورژوازی شده اند و این نفوذ را در میان پرولتاریا گسترش می دهند. باید به توده ها نشان داد که شوراهای نمایندگان کارگران تنها شکل ممکن حکومت انقلابی هستند و از این رو وظیفه ما تا آنجا که این حکومت تسلیم نفوذ بورژوازی می شود عبارت است از کار توضیحی صبورانه، سیستماتیک و پیگیرانه در مورد اشتباهات آن ها. کار توضیحی ای که به ویژه با نیازهای عملی توده ها انطباق داشته باشد. تا زمانی که ما در اقلیت هستیم کار انتقاد و افشای خطاها و در همان حال تبلیغ ضرورت انتقال تمام قدرت دولتی به شوراهای نمایندگان کارگران را انجام می دهیم تا مردم با تجربه خود به اشتباهاتشان پی ببرند. (وظایف پرولتاریا در انقلاب کنونی)

برخلاف تمام افسانه های طرفداران ایده اداره شورایی که گویی شوراها خط درست و داهیانه در تحلیل اوضاع و روندها و حل تضادها داشتند، واقعیت این بود که شوراها پس از این دوره فطرت و حاکمیت قدرت دوگانه، دست به کار واگذار کردن قدرت به بورژوازی و خواندن فاتحه انقلاب نیمه تمام فوریه بودند. حتی تاریخ پژوهان ضد بلشویک هم اعتراف می کنند شوراها در این مقطع تحت نفوذ ایدئولوژی های بورژوایی از جمله رقابت با یکدیگر بر سر چگونگی تسلیم شدن به دولت دیکتاتوری بورژوازی بودند. (جونز ص ۸ و فرّو ۵۴) از این رو لنین دوباره بر مشی اساسی تبلیغ و ترویج و سازماندهی و مبارزه با توهمات و تفکرات غلط توده ها تأکید کرد:

شورا… از طریق سازش مستقیم با دولت بورژوایی… مواضع خود را به بورژوازی تسلیم کرده و به این تسلیم ادامه می دهد… بگذارید یک حزب کمونیست پرولتری ایجاد کنیم. عناصر اصلی آن پیش از این توسط بهترین پیروان بلشویسم ساخته شده اند. بگذارید صفوف خود را برای کار طبقاتی پرولتاریا متحد کنیم و شمار بزرگتر و بزرگتری از میان پرولتاریا، از میان فقیرترین دهقانان به صفوف ما خواهند پیوست. زیرا تجربه کنونی روز به روز توهمات خرده بورژوایی… را متلاشی خواهد کرد… قدرت مطلق [بورژوازی] نه با اَعمال ماجراجویانه بلکه با روشن کردن افکار پرولتاریا و با رها ساختن آنان از تأثیرات بورژوازی ممکن می گردد. (قدرت دو گانه۲۳)

در ادامه مسیر نزولی شوراها شدت گرفت، آن هم در شرایطی که روند وقایع به ویژه بحران جنگ، هر روز بیشتر دولت موقت را به زوال می برد. لنین نوشت: «ما همیشه می دانستیم و مکرراً نشان داده ایم که بورژوازی نه فقط به وسیله زور، بلکه همچنین به اتکای فقدان آگاهی و سازماندهی طبقاتی، نیروی عادات و بی حقوقی توده ها خودش را در قدرت نگه می دارد». بخش قابل توجهی از رهبران شوراها به سمت دفاع از جنگ و تأیید نیات بورژوازی برای ادامه جنگ امپریالیستی رفتند و لنین باز با همان خط و مشی پایه ای میراث چه باید کرد و با همان شکیبایی که گفته بود در مبارزه با اشتباهات توده ها و شوراها باید عمل کرد، نوشت:

توده ها اینک به دیوانگی دفاع گرایی انقلابی تسلیم شده اند. آیا برای انترناسیونالیست ها برازنده تر نیست که در این لحظه نشان بدهند می توانند به جای این که بخواهند با توده ها بمانند و به این مستی توده ای تسلیم شوند، در مقابل این بیماری همه گیر مقاومت کنند؟… آیا در حال حاضر نکته اصلی کار مروجین این نیست که خط و مشی پرولتاریایی را از جنون توده ای دفاع گرایانه و خرده بورژوایی خلاص کنند؟» (نامه هایی درباره تاکتیک ها)

و همین جا است که لنین ایده ایجاد انشعاب در شوراها را پیش کشیده و اعلام می کند شعار «همه قدرت به شوراها» دیگر موضوعیت ندارد و «دونکیشوتیسم و مضحکه ای بیش نیست» و از «خیانت شوراهای کنونی» به انقلاب حرف زد. شوراها از دست رفته بودند و بلشویک ها باید آن ها را از جنون خرده بورژوایی و تسلیم شدن به بورژوازی نجات می دادند. این مسئله به معنای انکار اهمیت شوراها به عنوان نهادهای اعمال دیکتاتوری پرولتاریا در نظر لنین نبود و در همان مقاله معروف درباره شعارها۲۴ در ماه ژوئیه گفت که پس از سرنگونی دولت موقت از طریق یک قیام مسلحانه: «پیدایش شوراها در این انقلاب جدید ممکن و لازم است، منتهی نه شوراهای کنونی یعنی ارگان های سازش با بورژوازی بلکه ارگان های مبارزه انقلابی علیه بورژوازی». (ص ۴۸۱) لنین و حزبش در ادامه با سازماندهی قیام مسلحانه و رهبری انقلاب اکتبر چنین کردند. به قول رفیق م.پرتو از شارحین سنتز نوین کمونیسم، «لنین شوراها را از دست “شوراها” یعنی از خود رویی شان و از بازیچه بورژوازی شدن نجات داد». (کند و کاو در سنتز نوین۲۵ ص ۷۷)

لنین و بلشویک ها به منظور ایجاد این انشعاب، تمرکزشان را متوجه «کمیته های کارخانه» کردند. نهادهای توده ای دیگری که در دوره جنگ امپریالیستی و پس از فرار کارخانه داران یا ناتوانی شان در تهیه مواد خام و غیره، کنترل تولید و اداره کارخانه ها را در مراکز صنعتی به ویژه پتروگراد و مسکو در دست گرفته بودند. تا ماه سپتامبر رفته رفته شوراهای نمایندگان کارگران، دهقانان و سربازان نفوذ بی رقیب شان را به ویژه در مورد موضع متزلزل در ضدیت با جنگ امپریالیستی از دست داده بودند و حتی در ماه جولای کارگران و سربازان علیه شوراها تظاهرات کردند. (فرّو ص ۵۷) توده ها به جای شوراها، بیشتر خط و شعارهای کمیته های کارخانه و «شورای کمیته های محله» را می خواندند و رفته رفته در شهرهای بزرگ میان شوراهای رفرمیست و سازشکار با کمیته های کارخانه رادیکال، تضاد و درگیری به وجود می آمد. کمیته های کارخانه و محلات به بلشویک ها نزدیک بودند و به اعتراف مخالفین لنین، بیش از ۶۲ درصد این کمیته ها را اعضا و هواداران حزب بلشویک تشکیل می دادند. (فرّو ص ۶۳ و ۶۴ و پیتر رچلف ۱۹۷۴) و در انتخابات کمیته های کارخانه های سراسر روسیه در ماه ژوئن، ۳۳۵ رأی از مجموع ۴۲۱ رأی اخذ شده، به قطعنامه بلشویک ها رأی دادند… (جونز ص ۸)

هژمونی و اتحاد استراتژیک

اما بلشویک ها که در آغاز انقلاب فوریه در هیچ کدام از نهادهای مردمی در اکثریت و حتی موقعیت رهبری نبودند، چگونه در اکتبر توانستند به رهبر بلامنازع و بی رقیب انقلاب تبدیل شوند؟ نظریه پردازان و تاریخ پژوهان لیبرال، رفرمیست، آنارشیست و شبه آنارشیست بلشویک ها را به فرصت طلبی، تظاهر به همدلی و همخطی با شوراها و کمیته های کارخانه، کسب هژمونی از طریق ترفندهای تشکیلاتی و بوروکراتیک (فرّو ص ۶۸ و ۶۹) و حذف دیگر گروه ها متهم می کنند. اما واقعیت این است که بلشویک ها در این مقطع هیچ اهرم مادی، نظامی و سیاسی برای حذف رقبای شان از احزاب و جریانات دیگر و «تطمیع» و «فریب دادن» توده ها نداشتند. تنها سلاح حزب بلشویک در جذب و متحد کردن توده ها در فاصله فوریه تا اکتبر عبارت بود از: ۱) خط صحیح و علمی که عمدتا در رهبری لنین فشرده می شد ۲) مروجین و سازمان دهنده گان مجرب و توانمند که در سیمای «انقلابیون حرفه ای» ناشی از تئوری های چه باید کرد؟ و لنینیسم تربیت و آبدیده شده بودند. عناصری که آواکیان در سنتز نوین و راه انقلاب از آن ها با عنوان «رهبران استراتژیک» نام می برد۲۶ 3) استراتژی روشن برای کسب قدرت سیاسی و ۴) جبهه متحدی که عمدتاً با شعار راهبردی «نان، صلح، زمین» به دور بلشویک ها شکل گرفت.

بلشویک ها به مسئله رهبری که ضرورتِ روز انقلاب و توده ها بود، پاسخ دادند. این رهبری عمدتاً رهبری خطی و سیاسی بود. یعنی معضل جامعه موجود را چگونه دیدن، چه تغییری را ممکن و مطلوب دانستن، استراتژی رسیدن به هدف را چگونه مشخص کردن و تاکتیک های مرتبط با آن را چگونه شناختن و پیش گذاشتن. لیبرال ها و آنارشیست ها چون ضرورت عینی مسئله رهبری و دینامیزم واقعی این ضرورت که از دل تضاد میان کار فکری و کار بدنی در جامعه طبقاتی بر خاسته را نمی بینند، انبوهی از اتهام را متوجه بلشویک ها و لنین می کنند. بلشویک ها این رهبری را نه با پراگماتیسم و اپورتونیسم و شعبده بازی های تشکیلاتی بلکه در جریان یک پروسه عملی (چه جذب پیشروان جنبش روسیه از سال های ۱۹۰۲ به بعد و چه جذب توده ها در فاصله فوریه تا اکتبر) و با کار توضیحی، ترویجی و در پروسه مبارزه با دشمن و تغییر فکر توده ها، کسب کردند. به عنوان مثال آن ها در شورای کمیته های محله به شیوه دموکراتیک اکثریت را به دست آوردند و در تلفیقی از ابتکارات مردمی و رهبری بلشویکی، اداره محلات و شهرها را در دست گرفتند. (فرّو ص ۷۱ و جونز ص ۷) نمونه دیگر در میان گاردهای سرخ بود. درحالی که در فوریه تنها ۱۵ درصد آن ها بلشویک بودند، این عدد در اکتبر به ۴۴ درصد رسید. (فرّو ۷۵) بلشویک ها بر خلاف منشویک ها و اس.آرها وارد دولت ائتلافی با بورژواها نشدند و این مسئله در افزایش اعتبار آن ها در بین توده ها بسیار مؤثر بود. (جان رید ص ۱۵) این فرصت طلبی لنین و بلشویک ها نبود که به دولت دیکتاتوری بورژوازی نپیوستند و به مردم و انقلاب خیانت نکردند! این وظیفه شان و بر آمده از مبانی سیاسی مارکسیستی و شناخت واقعیت بود. به واقع تنها حزب بلشویک بود که در فاصله فوریه تا اکتبر می توانست مانورهای طبقات حاکمه را از طریق پیش گذاشتن خط و تاکتیک های صحیح و رهبری آگاهانه و نقشه مند توده ها در کوران مبارزه، خنثی کند و به سمت هدف استراتژیکش پیشروی کند.

دیگر گام عاجل بلشویک ها در این مسیر، متحد کردن اکثریت جامعه روسیه یعنی دهقانان فقیر و خرده بورژوازی شهر و روستا و نمایندگان سیاسی و تئوریک آن ها یعنی جناحی از منشویک ها به رهبری تروتسکی و اس.آرهای چپ بود. لنین همچنین در چه باید کرد؟ نکته ای درباره مقوله اتحاد با دیگر نیروها گفت که همانند دیگر تزهای این کتاب، اهمیتی حیاتی و تاریخ ساز در انقلاب اکتبر بازی کرد. او در ۱۹۰۲ نوشته بود: «فقط کسانی از ائتلافها و اتحادهای موقت ولو با عناصر نامطمئن می ترسند که به خود اطمینان ندارند. هیچ حزب سیاسی بدون این اتحادها نخواهد توانست به موجودیت خود ادامه دهد… اما شرط ضروری چنین اتحادی آن است که سوسیالیست ها امکان کامل داشته باشند تضاد آشتی ناپذیر میان منافع طبقه کارگر و بورژوازی را به طبقه کارگر توضیح دهند» (ص ۲۰ و ۲۱) به بیان دیگر کمونیست ها امکان گذاشتن خط و مشی و نقطه نظرات پایه ای شان را به توده های متشکل در ظرف اتحاد داشته باشند. هژمونی پرولتاریا در مقام قدرت دولتی باید از طریق جبهه ای به مراتب وسیعتر از حزب و کادرهای متحد شده با آن تأمین می شد؛ از طریق جبهه متحد تحت رهبری پرولتاریا. لنین دریافته بود شوراها و دیگر کمیته ها و نهادهای توده ای، ظرف و شکل تشکیلاتی را ایجاد می کنند که در بستر آن، مبارزات اجتماعی و سیاسی توده ها امکان این را پیدا می کردند که با مبارزات انقلابی برای قدرت سیاسی تلفیق شوند. او با اتکا به علم کمونیسم توانست به درستی ضرورت ها و فوریت های عینی مقطع پس از انقلاب فوریه جامعه روسیه را شناسایی کند و در شعار «نان، صلح، زمین» آن را فشرده کرد. این سه مطالبه به اضافه خواست آزادی های سیاسی و حق تعیین سرنوشت ملل تحت ستم، فشرده گسل های سیاسی و اجتماعی جامعه روسیه تزاری بودند. به ویژه متحد کردن دهقانان به زیر پرچم پرولتاریا اهمیت کلیدی برای پیروزی در انقلاب و کسب قدرت سیاسی داشت. بلشویک ها با شرکت نکردن در دولت موقت و با افشاگری های مداوم از ماهیت و برنامه های این دولت و متحدینش، به توده ها اثبات کردند که بدون سرنگونی رژیم کرنسکی و شرکایش خواست صلح و خواست زمین هرگز محقق نخواهند شد. پیتر رچلف یکی از نظریه پردازان جریان چپ شورایی اذعان می کند که بلشویک ها توانستند برنامه شان برای انقلاب را با اساسی ترین خواسته های توده ها پیوند بزنند و «هیچ حزب سیاسی دیگری خودش را علناً در جایگاه دفاع از کنش ها و خواسته های توده های روسیه قرار نداد. از این رو، کارگران بسیاری در برابر کوشش های حکومت موقت به منظور تضعیف دستاوردهای شان، و تلاش شان برای بسط قدرتشان، به حزب بلشویک به عنوان متحدی مطلوب می نگریستند». (رچلف ۱۹۷۴)

هرگز چنین نبود که لنین پراگماتیستی یا دنباله روانه با خواسته های توده ها برخورد کرد. او ماهرانه توانست مسئله کلیدی انقلاب یعنی چگونگی کسب قدرت سیاسی را از طریق شعار نان، صلح، زمین به انرژی ده ها میلیون نفر از توده های وسیع مردم روسیه پیوند بزند و رهبری آن ها و انقلاب را در دست بگیرد. نشریات بلشویکی با سرعت در بین توده ها طرفدار پیدا کردند. از جمله هفته نامه ای برای دهقانان روستاها که در تیراژ نیم میلیونی منتشر می شد. (جان رید ص ۲۹) پس از تثبیت خط سیاسی و ایدئولوژیک صحیح در رهبری و بدنه شوراها، کمیته های کارخانه و کمیته های محلات، لنین بار دیگر در سپتامبر و اکتبر شعار همه قدرت به شوراها را طرح کرد و از آن دفاع کرد. اکثریت تمامی نهادهای توده ای اصلی انقلاب از جمله شوراهای پتروگراد، کیئِف، مسکو، اودسا و غیره اینک طرفدار برنامه بلشویک ها بودند. (جان رید ص ۲۰ و ۲۶) حالا مسئله یک چیز بود: ساعتِ قیام و زدن تیر خلاص به جسد نیمه جان دولت موقت و دنیای کهنه.

هنر قیام، ضرورت قیام

یکی از توانایی های رهبری انقلابی، هنر استفاده از لحظات تاریخی است. لحظاتی که اگر از دست بروند، امکان انقلاب از دست خواهد رفت. از این منظر انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و نقش لنین نمونه خوبی برای تشریح هنر و مهارت در آغوش گرفتن لحظه انقلاب است. روند انقلاب ۱۹۱۷ روسیه چند نقطه عطف یا لحظه سرنوشت ساز دارد. نخستین لحظه در کنگره سراسری شوراهای روسیه در ماه ژوئن ۱۹۱۷ و در حضور نمایندگان احزاب و سازمان های مختلف بود. جایی که تسرتلی وزیر منشویک پست و تلگراف دولت ائتلافی گفت: «در لحظه حاضر هیچ حزب سیاسی نیست که بگوید قدرت را به دست ما بدهید، کنار بروید، ما جای شما را می گیریم. چنین حزبی در روسیه نیست». و تنها لنین بود که از جایش برخاسته و گفت: «چرا چنین حزبی وجود دارد». (کار ج ۱ ص ۱۲۱) پاسخی کوتاه اما تاریخ ساز. رویارویی لنین و تسرتلی شکل نمادین رویارویی انقلاب و رفرمیسم، رویارویی پرولتاریا و خرده بورژوازی و رویارویی گذشته و آینده بود. لنین در این لحظه از موجودیت حزبِ رهبری کننده انقلاب و اراده آن پرده برداشت و اراده انقلابی و انگیزه پیشگام انقلاب را به رخ تردیدهای ملال آور و حقیرانه خرده بورژوایی منشویک ها و اس.آرها کشاند.

 لحظه دوم، اولتیماتیوم ماه سپتامبر ۱۹۱۷ لنین به کمیته مرکزی حزب خودش در مورد ضرورت تعیین تکلیف با جناح راست حزب بلشویک (کامِنُف، زینُوییف، ریازانف) و عناصر مرددی بود که حاضر نبودند تزهای آوریلِ او و به ویژه طرحش برای قیام را بپذیرند. لنین در لحظه دوم، همان اراده و انگیزه را به روش دیگری به رخ جناح راست حزب خودش کشاند. هیچ انقلابی چنان بر خط راست و واضح پیش نمی رود که گویی بلشویک هایی که لنین از ۱۹۰۲ تا آن روز از میان پیشروترین بخشهای جامعه روسیه جذب کرده و تعلیم داده بود، همچون کارمندان وظیفه شناس قدم به قدم انجام وظیفه کنند. سرکوب، زندانی کردن و تبعید رهبران حزب توسط تزاریسم، بازتاب توهمات خرده بورژوایی در درون حزب از جمله در کمیته مرکزی و چسبیدن رهبرانی چون کامنف به احکام و فرمولهایی که لنین و بلشویک ها از سال ها پیش در مورد مرحله انقلاب در روسیه تدوین کرده بودند، جملگی حزب بلشویک را در هفته های نخست پس از فوریه ۱۹۱۷ با انفعال و گیجی روبه رو کرده بود. تازه بعد از بازگشت لنین در شب ۳ آوریل ۱۹۱۷ به روسیه بود که یک دوره مبارزه تئوریک، سیاسی و تشکیلاتی برای احیای حزب و استقرارش در مسیر درست از سوی او آغاز شد و به مرور بلشویک ها به همان بازوی پرتوان برای رهبری انقلاب تبدیل شدند. نظرات لنین در جلسه روز چهارم آوریل کمیته پتروگراد (قلب انقلاب ۱۹۱۷ روسیه) به بحث گذاشته شد که ۱۳ رأی مخالف، ۲ رأی موافق و یک رأی ممتنع به دست آورد. ده روز بعد لنین در جلسات کنفرانس حزبی پتروگراد توانست اکثریت کادرها را متقاعد و با خودش متحد کند. (کار ج ۱ ص ۱۱۳) از این مقطع به بعد تمرکز او روی زمان و چگونگی قیام مسلحانه برای سرنگون کردن کامل بورژوازی بود. لنین از سال ها پیش، عدم موفقیت شوراها در تبدیل اعتصابات به قیام مسلحانه را به عنوان یکی از علل مهم شکست انقلاب ۱۹۰۵ و از کاستی های جدی روند خودبه خودی شوراها، جمعبندی کرده (قطعنامه ها ج ۱ ص ۱۰۷-۱۱۲) و شخصاً درباره تاکتیک های جنگی و چگونگی شروع قیام مسلحانه کار و تحقیق کرد.

لنین در ۱۹۱۷ ابتدا از آگوست تا اوایل سپتامبر در مخفیگاهش در فنلاند، اثر تاریخی دیگرش دولت و انقلاب را نوشت و در آن از نظریه مارکسیستی دولت مبنی بر ضرورت در هم شکستن کامل ماشین دولتی بورژوازی دفاع کرد. در نیمه سپتامبر طی نامه ای به کمیته مرکزی حزب بلشویک درباره ضرورت عاجل سازماندهی قیام مسلحانه بحث کرد. پیش از این تمایل به قیام در میان توده های مردم وجود داشت و حتی یک بار شبه قیامی در سوم و چهارم جولای صورت گرفت که به شکست منتهی شد. طرفداران ایده اداره شورایی در اسطوره پردازی های شان پیرامون خودانگیختگی انقلابی شوراها، لنین و حزب بلشویک را به عدم همکاری با قیام و محافظه کاری متهم می کنند. اما لنین به درستی گفته بود که «با قیام نباید شوخی کرد» و پیش از موعد نباید دست به قیام زد. او نوشت در اوایل جولای شرایط عینی برای قیام مساعد نبود. چرا که بلشویک ها هنوز در میان پیشاهنگان انقلاب در مسکو و پتروگراد اکثریت را نداشتند، شور انقلابی برای جنگیدن در میان مردم به قدر کفایت موجود نبود، دشمن و خرده بورژوازی به قدر کافی متزلزل و پریشان نبودند (مارکسیسم و قیام۲۷ ص ۱۴۵ و ۱۴۶) و اگر حزب بلشویک دست به قیام مسلحانه می زد، یا سرکوب می شد و یا قادر به حفظ قدرت نبود. اما پس از کودتای ماه جولای ژنرال کورنیلُف و افشا شدن هر چه بیشتر ناتوانی و خیانت دولت موقت کرنسکی، لنین در نیمه سپتامبر به این نتیجه رسیده بود که شرایط عینی و ذهنی برای قیام مسلحانه فراهم است و عدم دست زدن به قیام، مترادف با شکست و از دست رفتن انقلاب است. نوشت که قیام برای موفقیت باید به توده ها متکی باشد، بخشهای پیشروی مردم آمادگی جنگیدن داشته باشند و دشمن و عناصر مردد خرده بورژوازی هم پریشان و نامنسجم باشند. (همان ص ۱۴۴)

اما در کمیته مرکزی حزب بلشویک جناح راست کماکان از اجرای این نقشه خودداری می کرد. لنین در اواخر سپتامبر و پس از بازگشت مجدد به روسیه، در مقاله ای با عنوانبحران به اوج رسیده است ۲۸ کمیته مرکزی حزب را تهدید کرد اگر پیام و نظرات او در مورد قیام را نادیده بگیرند، از کمیته مرکزی استعفا خواهد کرد تا بتواند آزادانه در بدنه حزب به تبلیغ و تهییج بپردازد «زیرا یقین قطعی دارم که اگر منتظر کنگره شوراها بمانیم و لحظه کنونی را از دست بدهیم، انقلاب را نابود کرده ایم». (ص ۷۴-۷۸) بالاخره کمیته مرکزی حزب بلشویک در جلسه محرمانه روز ۱۰ اکتبر، قطعنامه لنین که در آن قیام مسلحانه به عنوان وظیفه عاجل تعیین شده بود را به تصویب رساند و کمیته ای به این منظور سازمان داد. از آن لحظه به بعد، حزب آرایش جنگی به خود گرفت. (تروتسکی ج ۳ ص ۸۷) اما باز هم جناح راست مانع از اجرا شدن آن شده و حتی کامنف و زینویف طرح محرمانه آن را افشا کردند. به این بهانه که کنگره شوراها (که حالا بلشویک ها در آن اکثریت را داشتند) تشکیل نشده است و این کنگره باید فرمان قیام را صادر کند. اما کنگره را منشویک ها و اس.آرهای راست دقیقاً به این علت به تعویق انداخته بودند که از هدف لنین و حزب بلشویک برای برپایی قیام آگاه شده و امیدوار بودند در این فرصت، هوادارانشان را از نقاط مختلف به پتروگراد آورده و مانع از تحقق و پیروزی قیام و انقلاب شوند. (فایجس ج ۲ ص ۷۱۳) لنین پیشتر گفته بود که تصمیم به قیام خارج از این نهادها و در میان کارگران پتروگراد و مسکو تأیید شده است و بلشویک ها و فراکسیون بلشویکی باید تهییج گران خود را به اعماق جامعه بفرستند. (مارکسیسم و قیام ص ۱۴۷-۱۴۹) این ادعای لنین را شواهد تاریخی متعدد تأیید می کنند. از دهقانان گرسنه و متنفر از جنگ در طول هزاران کیلومتر جبهه ها تا کارگران و ملوانان. (جان رید ص ۳۳ و فایجس ج ۲ ص ۷۲۵) لنین بار دیگر در پلنوم وسیع حزب در ۱۶ اکتبر از لزوم اقدام فوری حرف زد. به باور او از روز کودتای کورنیلیف توده ها پشت سر حزب هستند اما مسئله، مسئله اکثریت صوری نیست: «وضعیت روشن است؛ یا دیکتاتوری کورنیلیف یا دیکتاتوری پرولتاریا و فقیرترین قشر دهقانان. ما نمی توانیم از روحیه آنی توده ها پیروی کنیم؛ این روحیه متغیر و توضیح ناپذیر است. ما باید از تحلیل و ارزیابی عینی انقلاب پیروی کنیم. توده ها رأی اعتماد خود را به بلشویک ها داده اند و از آن ها حرف نمی خواهند، عمل می خواهند». (کار ج ۱ ص ۱۲۷ و ۱۲۸) می بینیم که لنین یک بار دیگر سرنوشت انقلاب را به تمایلات لحظه ای توده ها و گرایشات خودبه خودی آن ها پیوند نمی زند و تحلیل علمی از صحنه واقعی مبارزه را ملاک تصمیم برای قیام قرار می دهد.

بالاخره قیام در سحرگاه ۲۵ اکتبر ۱۹۱۷ با تسخیر نقاط حساس شهر توسط بلشویک های مسلح آغاز شد و کمابیش بدون خونریزی در همان روز به پیروزی رسید. علت اصلی پیروزی بدون خونریزی قیام این بود که دولت موقت تا پیش از شب ۲۵ اکتبر عملا سقوط کرده بود. روند وقایع، ناتوانی دولت موقت در حل مسئله نان، صلح و زمین و افشاگری بلشویک ها عملا هیچ پایگاه و نقطه اتکایی در جامعه برای دولت موقت ائتلافی باقی نگذاشته بود. حتی سربازان محافظ کاخِ محل تجمع اعضای دولت موقت هم گرسنه، دلتنگ و ناامید پست های نگهبانی شان را ترک کرده بودند. (فایجس ج ۱ ص ۷۲۳-۷۲۷) قدرت در حال افتادن از دست کرنسکی بود و اگر بلشویک ها، شورا و کمیته انقلابی پتروگراد قدرت را در آن شب در دست نمی گرفتند، به زودی جناح دیگری از بورژوازی یا بقایای تزاریسم قدرت را قبضه می کرد. فایجس تاریخ پژوه لیبرال و عمیقاً ضد لنین تأیید می کند که اگر بلشویک ها در ۲۵ اکتبر دست به قیام نمی زدند و منتظر تشکیل کنگره شوراها تا بعد از ظهر روز بعد می شدند، استراتژی لنین و انقلاب شکست می خورد. (فایجس ج ۲ ص ۷۲۱) و جونز از قول یکی از بلشویک های شورای مرکزی کمیته های کارخانه پتروگراد خطاب به کمیته مرکزی حزب بلشویک نقل می کند که: «کارگران برای انقلاب آماده هستند. اگر به زودی حرکتی انجام نشود، کمیته ها به سوی آنارکوسندیکالیست ها چرخش خواهند کرد.» (جونز ص ۱۸)

لحظه سوم انقلاب اکتبر در مساعد ترین زمان ممکن توسط لنین، حزبش و توده های تحت رهبری شان در آغوش کشیده شده بود. قیام اکتبر (۷ نوامبر به تاریخ جدید میلادی) به پیروزی رسید. شب سنگین و سرد ۲۵ اکتبر رو به پایان می رفت و سپیده دمی درخشان بر فراز سر روسیه و تمامی جهان در حال بالا آمدن بود.

پی نوشت ها:

۱- لنین. چه باید کرد؟ ترجمه محمد پورهرمزان. مسکو. ۱۹۸۰. بنگاه نشر پروگرس

۲- اکثر این آثار به زبان های انگلیسی و اسپانیولی در سایت حزب کمونیست انقلابی آمریکا (revcom.us)، به زبان فارسی در وب سایت حزب کمونیست ایران (مارکسیست لنینیست مائوئیست) (cpimlm.com) قابل دسترسی اند.

۳- لوتا، ریموند. تاریخ واقعی کمونیسم. ترجمه منیر امیری. ۱۳۹۴. انتشارات حزب کمونیست ایران (م ل م)

۴- قطعنامه و تصمیمات حزب کارگر سوسیال دموکرات روسیه ۱۸۹۸-۱۹۱۷. ترجمه و انتشار از سازمان چریک های فدایی خلق ایران. بی جا. ۱۳۶۳

قطعنامه های حزب کمونیست روسیه (بلشویک) ۱۹۱۷-۱۹۲۴. بینا. ۱۳۶۶. انتشارات شورا. بی جا

۵- رید، جان. ده روزی که دنیا را لرزاند. ترجمه رحیم نامور، بهرام دانش. نشر اینترنتی ۲۰۰۸

۶- تروتسکی، لئون. تاریخ انقلاب روسیه. سه جلد، ترجمه سعید باستانی. تهران. ۱۳۶۰. شرکت انتشارات فانوسا

۷- کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی. تاریخ حزب کمونیست (بلشویک) اتحاد شوروی دوره مختصر. بی نا. بی جا. بی تا. بی نا

۸- کار، ادوارد هلت. تاریخ روسیه شوروی انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷-۱۹۲۳. سه جلد. ترجمه نجف دریابندری. تهران. ۱۳۷۱. انتشارات زنده  رود

۹- فایجس، اورلاندو. تراژدی مردم انقلاب روسیه ۱۸۹۱-۱۹۲۴. دو جلد. ترجمه احد علیقلیان. تهران. ۱۳۸۸. نشر نی

۱۰- فِرّو، مارک. زایش و فروریزش رژیم کمونیستی در روسیه. ترجمه عبدالوهاب احمدی. تهران. ۱۳۸۰. نشر فرهنگ و اندیشه

۱۱- بتلهایم، شارل. مبارزه طبقاتی در اتحاد شوروی دوره اول ۱۹۱۷-۱۹۲۳. ترجمه خسرو مردم دوست. تهران. ۱۳۵۸. انتشارات پژواک

۱۲- مهمترین منابع این جریان که در این نوشته مورد استفاده قرار گرفته اند عبارتند از:

جونز، آر.ام. تجربه کمیته های کارخانه در انقلاب روسیه. بی نا. چاپ اینترنتی. بی جا. بی تا

رچلف، پیتر (۱۹۷۴) شوراها و کمیته های کارخانه در انقلاب روسیه. ترجمه وحید تقوی. چاپ اینترنتی. در سایت کاوشگر (kavoshgar.org)

رچلف، پیتر (۱۹۷۶) تئوری کمونیسم شورایی. ترجمه وحید تقوی. چاپ اینترنتی در سایت کاوشگر (kavoshgar.org)

۱۳- Engels (2010) Supplement to the Preface of 1870 for The Peasant War in Germany. Marx and Engels Collected Works. V 23. Lawrence & Wishart Electric Book. P 630-631

۱۴- Lenin (1905) SOCIALISM AND ANARCHISM. COLLECTED WORKS 10. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977

۱۵- Lenin (1905) THE DYING AUTOCRACY AND NEW ORGANS OF POPULAR RULE. COLLECTED WORKS 10. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977

۱۶- برای نمونه نگاه کنید به:

شاندور، آلن. لنین و هژمونی: شوراها، طبقه کارگر و حزب در انقلاب ۱۹۰۵. ترجمه امین حصوری. در لنین، بارگذاری مجدد، به سوی یک سیاست حقیقت. ویراستاران بودگن، کوولاکیس، ژیژک. نشر اینترنتی از منجنیق. ص ۳۳۷

Liebman, Marcel (1970) Lenin in 1905: A Revolution That Shook a Doctrine. Monthly Review, Number 11 p 73

۱۷- Lenin (1907) ANGRY EMBARRASSMENT. The Question of the Labour Congress. COLLECTED WORKS. 12. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977. P 320-331

۱۸- Lenin (1907) INTELLECTUALIST WARRIORS AGAINST DOMINATION BY THE INTELLIGENTSIA. COLLECTED WORKS. 12. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977. P 316-319

۱۹- Lenin (1905) LEARN FROM THE ENEMY. COLLECTED WORKS. 10. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977

۲۰- Lenin (1912) FUNDAMENTAL PROBLEMS OF THE ELECTION CAMPAIGN. COLLECTED WORKS. 12. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977

۲۱- لنین. نامه هایی از دور. ترجمه محمد پورهرمزان. مسکو. پروگرس

۲۲- لنین. وظایف پرولتاریا در انقلاب کنونی (تزهای آوریل). ترجمه سهراب شباهنگ. چاپ انترنتی. ۱۳۹۳. سایت آذرخش

۲۳- لنین. قدرت دوگانه. ترجمه بهروز فرهیخته. چاپ اینترنتی. ۱۳۸۷. سایت آذرخش

۲۴- لنین. در اطراف شعارها. ترجمه پورهرمزان. در منتخب آثار یک جلدی. ص ۴۸۰. برلین. انتشار از سزمان دانشجویان ایرانی در برلن غربی

۲۵- پرتو،م. کندوکاو در سنتز نوین. چاپ اول. انتشارات حزب کمونیست ایران (م ل م). ۱۳۹۳

۲۶- ن ک: آواکیان، باب. کمونیسم نوین. ترجمه از حزب کمونیست ایران (م ل م). آلمان. انتشارات حزب کمونیست ایران (م ل م). ۱۳۹۷. بخش ۳ و ۴

۲۷- لنین. مارکسیسم و قیام. ترجمه محمد پورهرمزان. در آثار منتخب در دوازده جلد. جلد ۶. مسکو. ۱۹۸۵. انتشارات پروگرس

۲۸- Lenin (1917) THE CRISIS HAS MATURED. COLLECTED WORKS. 12. MOSCOW. PROGRESS PUBLISHERS. Fourth printing 1977