کند و کاو در سنتز نوین (۵)

دولت، ایدئولوژی و دیکتاتوری پرولتاریا

پرسش و پاسخ با م. پرتو

پرسش: آیا دولت سوسیالیستی نیاز به ایدئولوژی رسمی دارد؟ دولت های سوسیالیستی گذشته در این زمینه دچار چه اشتباهاتی شدند؟ آیا قرار است ما نیز مانند جمهوری اسلامی که مراسم مذهبی را به مردم تحمیل می کند، مراسم های خود مانند برگزاری اول ماه مه، هشت مارس، ورزش صبحگاهی با سرود انترناسیونال و غیره را به مردم تحمیل کنیم؟ بطور کلی رابطه حزب و دولت در جامعهی تحت دیکتاتوری پرولتاریا چیست؟

پاسخ: سنتز نوین مقولههای حزب و دولت را حذف نمی کند بلکه با ارائه درک کاملتر، عمیقتر و صحیحتر از این مقوله ها، آنها را زندهتر، دینامیکتر یعنی دگرگون شوندهتر و دگرگون کنندهتر طرح می کند. دولت دیکتاتوری پرولتاریا نباید دارای ایدئولوژی رسمی باشد.

دولتِ سوسیالیستی دارای ایدئولوژی رسمی مقولهی غلطی است. اما چرا؟ اغلب کسانی که در جنبش چپ بوده اند بیشتر از اینکه چرائی غلط بودن آن را بفهمند از این مسئله فقط شکایت می کنند. نمی گویند چرا غلط است. اشکال این مسئله فقط این نیست که دولت سوسیالیستی را خفقان آور می کند. اشکالش این است که بازتابِ واقعیتِ جامعه نیست.

همانگونه که در بخشهای قبل گفتم ایدئولوژی تجربه زندگی و آمال یک گروهبندی طبقاتی معین در جامعه است. رسمی کردن آن در جامعه مانند آن است که بگوئیم تجربهی زندگی و آمالی که به این گروه طبقاتی «وحی» شده است و بطور «ازلی و ابدی» با وی است تبدیل به آگاهی کل جامعه شده و تبدیل به ایدئولوژی رسمی دولت شود! این غلط است زیرا واقعیت ندارد. وقتی دولت سوسیالیستی اعلام کند که دارای ایدئولوژی پرولتری است یعنی اینکه این ایدئولوژی کلِ آحاد جامعه است و این واقعیت ندارد.

اولا، ایدئولوژی متعلق به هر کس که باشد، محدود و تنگ است زیرا علمی نیست. ثانیا، اینکه ایدئولوژی پرولتری می تواند عامل مثبتی در کنار انقلاب پرولتری باشد به معنای آن نیست که باید آن را بعنوان حقیقتی ناب نهادینه کرد. برای درک بیشتر این مسئله باید مُدلی را مورد بررسی قرار داد. مثلا در بحث های لوکاچ ایدئولوژی پرولتری یعنی حقیقت ناب. تبدیل ایدئولوژی پرولتری به ایدئولوژی دولت مانند این است که شیوهی نفس کشیدن خود را تبدیل به حقیقتِ جامعه کنیم. اشتباه جنبش کمونیستی آن بود که فکر می کرد این حقیقت است؛ حقیت خوبی هم هست پس دیگر چه می خواهیم؟. کافیست ما در راس جامعه بنشینیم و نفس کشیدن خود را تبدیل به حقیقت جامعه کنیم!

اِشکالِ چنین دیدگاهی این است که دید غلطی از سوخت و ساز جامعه ارائه می دهد. این دید منطبق بر واقعیت جامعه نیست.دید غلط از آگاهی و از ایدئولوژی است. این دید ذهنی گرایانه است. مثلا، بر مبنای این مُدل باید بخش بزرگی از خرده بورژوازی در جامعه سوسیالیستی را سوسیالیست و کمونیست حساب کنیم!.

در ایدئولوژی آلمانی نیز مارکس ایدئولوژی دولتی را ضروری می داند. درکی که مارکس از پرولتاریا و ایدئولوژی وی داشت این مسئله را برایش الزام آور کرد. باید بدانیم که مارکس در جریان تلاش برای یافتن درک درست مرتکب این اشتباه می شود. سنتز نوین این اشتباه را تصحیح می کند. باید این اشتباه را آنگونه که سنتز نوین تصحیح می کند بر طرف کرد نه با افتادن به ایدئولوژی بورژوا-دموکراتیک. مشکل ایدئولوژی رسمی دولتی این است (یعنی منطبق بر واقعیت نیست) نه اینکه دولت سوسیالیستی را غیر دموکراتیک می کند. اگر مسئله را اینگونه نبینیم نقدمان تبدیل می شود به اصلاحیه ای دموکراتیک بر دولت دگماتیک. در حالیکه می خواهیم دولتهای سوسیالیستی آینده را بر مبنای درک علمی از جامعهی سوسیالیستی تبدیل به دولتهای دینامیک یعنی دگرگون کننده و دگرگون شونده کنیم. اگر چنین نکنیم نقدمان محدود می ماند به اصلاح دگماتیسم و فشارهای استبدادی. اگر نقد درست و علمی از علل غلط بودن این مسئله داشته باشیم آنگاه نه تنها به الگوی دولت سوسیالیستی هزاران بار دینامیک تر از الگوهای گذشته بلکه به اصلاح دگماتیسم و استبداد و غیره هم دست خواهیم یافت.

پرسش: چرا دولت سوسیالیستی دولت دیکتاتوری پرولتاریاست و ضرورت آن چیست؟

پاسخ: پاسخ برمی گردد به موضوع جایگاه استراتژیک پرولتاریا. موقعیت پرولتاریا به این معنا استراتژیک است که جایگاهش در سوخت و ساز جامعهی سرمایه داری منطق ساختاری سرمایه داری را آشکار می کند و دینامیک کلی جامعه را بازتاب می دهد. این به معنای آن نیست که پرولتاریا همه جامعه را شامل می شود. پرولتاریا بخشی از جامعه است اما بخشی از جامعه است که در سوخت و ساز سرمایه داری از جایگاه تعیین کننده ای برخوردار است.

پرسش: جایگاه استراتژیک این طبقه چگونه راه دگرگون شدن جامعه، گذار از سرمایه داری و رسیدن به عصر کمونیسم را نشان می دهد؟ فرقش با تاکید بر ایدئولوژی پرولتاریا به عنوان ایدئولوژی رسمی دولت سوسیالیستی چیست؟ دولت سوسیالیستی قدرت خود را چگونه حفظ خواهد کرد؟

پاسخ : تاکید بر ایدئولوژی رسمی به معنای آن است که بگوییم همه سوخت و ساز جامعه همین است. عملا گروه بندی های دیگر، تفکرات دیگر و غیره محو می شوند و در پرولتاریا حل می شوند که واقعیت ندارد. این جایگاه و اینکه بقیه هم در جاده دگرگونی جامعه حرکت می کنند پرولتاریا را نماینده آن گروهبندیهای اجتماعی دیگر نمی کند. بلکه با آنها دارای رابطه متمایز و دیالکتیکی است. در جامعهی سوسیالیستی ما با کلیتی یکدست روبرو نیستیم. روشن است که پرولتاریا دست از قدرت سیاسی نمی کشد و برای حفظ قدرت مبارزه می کند. اما این به معنای آن نیست که بقیه هم با او هستند. ادعای اینکه همه با من هستند اساسا غلط است. دیکتاتوری طبقاتی نمی تواند بر پایهی فرضی که غلط است بنا شود.

در عکس العمل به این روش غلط در دورانِ سوسیالیسمِ موج اول از انقلابهای پرولتری گرایش کثرت گرائی بوجود آمده است. مثلا وجود احزاب بورژوائی با برنامهی بورژوائی که با حزب کمونیست برای قدرت مبارزهی انتخاباتی می کنند. هیچ چیز غیر واقعیتر از این نمی تواند باشد.

این نظریه فراموش می کند که در جوامع سرمایهداری کثرت گرائی نقابی است برای پوشاندن خصلت طبقاتی دولت یعنی دیکتاتوری طبقه بورژوازی. بورژوازی انحصار قدرت سیاسی را در زیر نقاب کثرت گرائی پنهان می کند. بورژوازی هرگز دست از انحصار بر قدرت سیاسی نمی کشد اما این را پنهان می کند. برای اولین بار در تاریخ این لنین بود که واقعیت عینی را در مورد دولت خودش به عنوان دیکتاتوری یک طبقه بر طبقهی دیگر به جهانیان اعلام کرد. ما نیز این را قبول می کنیم و آشکارا اعلام می کنیم که دولت ما دیکتاتوری طبقاتی است. از این نظر با دولتهای بورژوائی شباهتهایی دارد ولی عمدتا شبیه آن نیست و کیفیتا با آن متفاوت است.

ایدئولوژی پرولتاریا را تبدیل به ایدئولوژی کل جامعه کردن غلط است اما قدرت دیکتاتوری پرولتاریا و اِعمال این قدرت درست است. سوال گرهی اینجاست که با این قدرت چه می خواهیم انجام دهیم. اغلب کمونیستها در مورد شکل و نهادهای این دولت (مانند حزب، شورا و …) حرف می زنند اما نمی گویند این قدرت قرار است چه کاری انجام دهد و چگونه؟ مسئله این است که پرولتاریا نمی خواهد و نباید تا ابد در راس قدرت بنشیند. بدین منظور قبل از هر چیز نباید اعلام شود که همهی مردم کشور، کمونیست یا سوسیالیست هستند. خیر! عده کمی هستند. در چارچوب این دولت دگرگونیها و مبارزات و رقابتهای ایدئولوژیک و فکری زیادی لازم است. دیدن ضرورت این رابطه باز هم بر میگردد به واقعیت مادی جامعه که پرولتاریا نه همه بلکه بخشی هر چند بخش استراتژیک جامعه سرمایه داری است. پرولتاریا نمی خواهد هیچ طبقه ای را منجمله طبقهی خود را حفظ کند.همین امر، کیفیت متفاوت دولت سوسیالیستی را از دولت بورژوازی دیکته می کند.

دولت برای پرولتاریا مانند وسیلهی نقلیهای است برای حمل جامعه ازاین مکان به جایی که در آن طبقات و دولت طبقاتی موجود نیست. پرولتاریا نمی خواهد تا ابد قدرت داشته باشد. این دولتی است که هدفش زوال دولت است. بنابراین به دلیل ماهیت این هدف، پرولتاریا در راه انداختن و دامن زدن به کنش فکری و تحرک میان گرایشات مختلف، مبارزات ایدئولوژیک و سیاسی متنوع منفعت دارد. اگر پرولتاریا قدرت دولتی داشته باشد می تواند این کنشها را با شرایط خوبی پیش ببرد.

مدل استالین این بود که ما همه کمونیست هستیم!. این عدم تشخیص و برسمیت نشناختن واقعیت است. در جامعهی سوسیالیستی اکثر مردم کمونیست نخواهند بود بخاطر اینکه هنوز به کمونیسم نرسیده ایم! اگر کسانی که کمونیست نیستند گرایشات خود را بروز ندهند و برای افکار خود مبارزه نکنند چگونه می توان جامعه را دگرگون کرد؟ این تضادها را باید عمیق تر فهمید.این ماتریالیسم تاریخی است. این پداگوژی در مورد دموکراسی نیست. اگر این واقعیت را برسمیت نشناسیم، تمامی اَشکال و مقوله ها (مبارزه دو خط در حزب؛ مبارزه طبقاتی تحت سوسیالیسم) تبدیل به اَشکال مرده می شوند زیرا سوخت و ساز واقعی جامعه برسمیت شناخته نمی شود. در واقع تمام کلیدهای پیانو نواخته نمی شوند و برای نواختن ارکستر سنفونی جامعه همهی کلیدها را در اختیار نداری.

اگر درک فوق به شکل یک درک علمی کامل و همه جانبه بروز کند آنگاه می توانیم دیکتاتوری پرولتاریا را بر مبنای مفاهیمی قدرتمند تر قرار دهیم. بر پایهی این درک علمی موجودیت دیکتاتوری پرولتاریا انعطاف پذیرتر اما با دوام تر خواهد بود. دیکتاتوری پرولتاریا برای موجودیتش نه بر ارتش بلکه اساسا باید بر پویشهای جامعه تکیه کند. اما باید ارتش نیز داشته باشد.

پرسش: پس جنبه دیکتاتوری این دولت چیست؟

پاسخ: جنبهی عمدهی دیکتاتوری از کف ندادن قدرت دولتی است. این دیکتاتوری بر اقلیت طبقات استثمارگر اعمال می شود ولی در کنش دوستانه با طبقات و اقشار دیگر قرار دارد. در عین همزیستی و آموختن از آنان، آنان را به طرف دگرگون شدن می راند. در تمام این پروسه – یعنی در جریان دگرگون کردن جامعه – خود پرولتاریا نیز باید دگرگون شود و بهتر دریابد که این قدرت برای چیست. پروسه ای است مملو از آموختن، تغییر دادن و انقلابی تر شدنِ خود طبقه و حزب پیشاهنگِ این پروسهی انقلابی. پرولتاریا هر چه بهتر کار تغییر جامعه را هدایت کند بهتر به موقعیت پرولتری خود آگاه می شود.

پرولتاریا دارای موقعیت خدادادی اثبات شدهی ناب و خالص که یکبار برای همیشه در «ذات» او کاشته شده است نیست. موقعیت پرولتاریا در جامعه سوسیالیستی مانند موقعیت فرفره است که فقط زمانی که تند می چرخد می تواند صاف بماند. باید جامعه را بهم ریزد تا ایده های درست و غلط تولید شود. مردمی بوجود آیند که با این ایده ها دست و پنجه نرم کنند. بدون این دینامیک پرولتاریا از کجا چیزی خواهد آموخت؟ زیرا خیلی مسایل را نمی داند. اِشکالِ دیگر ایدئولوژی رسمی همین است. یعنی هیچ نمی دانی ولی فکر می کنی که می دانی.

بنابراین دیکتاتوری پرولتاریا باید بگذارد که جامعه در جهت دگرگونی، با سوخت و ساز خودش زندگی کند و این جهت گیری را با اتکا به دینامیک های جامعه تضمین کند و نه عمدتا از طریق اعمال زور. البته در شرایط مرگ و زندگی اعمال زور هم خواهد بود. اگر در آستانه از کف دادن قدرت باشد دست به سرکوب هم خواهد زد. اما این سرکوب هم تنها بازتابی از دینامیک دگرگونی جامعه و تابع آن خواهد بود. یعنی دیکتاتوری پرولتاریا می خواهد جامعه را روی آن جهت و جاده نگاه دارد. نمی خواهد جامعه را روی آن جاده فریز کند بلکه می خواهد در ان مسیر نگاه دارد.

به دلایل فوق الذکر، دولت سوسیالیستی نباید از ایدئولوژی رسمی برخوردار باشد. اما حزب کمونیست دارای ایدئولوژی رسمی هست. حزب ایده رفتن به سوی کمونیسم را در دست می گیرد/ اعضای حزب افرادی هستند که می خواهند در آن جهت حرکت کنند. این به معنای آن است که همه شهروندانِ کشور سوسیالیستی دارای این هدف نیستند. اما کسانی که دارای این هدف نیستند آدمهای بدی نیستند و رابطهی میان حزب و آنان نیز بر مبنای پروسه رفتن به سوی کمونیسم نیست. خیلیها می توانند ضد کمونیست باشند و آن را اعلام کنند. وقتی اجازه داشته باشند اینها را بگویند آنگاه حزب می تواند بفهمد که توده های مردم چه فکر می کنند. حزب باید این صحنه را برسمیت بشناسد. همه باید بتوانند مواضعشان را جلو بگذارند. مسئله فقط تشخیص دشمنان نیست. بلکه برسمیت شناختن واقعیت این صحنهی جامعه است.

وقتی حزب و دولت در معرض انتقادهای سخت باشند می توانند از اشتباهات خود آگاه شوند و بیاموزند. این وضعیت به حزب آموزش می دهد که چگونه رهبری کند. نیروهای غیر کمونیست که امکان حرکت مثبت در جهت کمونیسم دارند امکان شکوفائی خلاقیتهایشان را می یابند. مردم بدون اینکه کمونیست باشند بسوی کمونیسم حرکت خواهند کرد اما نه بدون رهبری کمونیستی. نیاز به رهبرییی هست که واقعا این دینامیک را درک کند و چنین درکی را تولید کند. درک، راه، نقشه و غیره. و زمانی که این رهبری را تولید کردهای و آن را داری آن را برسمیت می شناسی.

در سوسیالیسم این رهبری تبدیل به نهاد رسمی و برسمیت شناخته شده می شود. به مثابه بخشی از پروسه، نیاز به این رهبری هست. این واقعیتِ پروسه گذار سوسیالیستی است. هر پروسه ای دارای لبهی جلوئی است. در سوسیالیسم هم لبهی هدایت کننده حزب است و نه همه جامعه. گفتن اینکه همه با هم لبه هدایت کنندهاند نه حقیقت دارد و نه اینکه مفید است.

اگر عوامل گفته شده در فوق در سنتز کهن شناخته نشوند و تصحیح نشوند جنبه های منفی رشد کرده و خود را مشروعیت داده و تبدیل به متد اداره امور می شوند.

پرسش: در گذشته دولتهای سوسیالیستی در جهانی که زیر سلطهی امپریالیستها بود رشتههای ارتباطی گستردهای با جهان نداشتند. این امر از سرزندگی و طراوت آنان کم می کرد. این معضل را چگونه باید حل کرد؟

پاسخ: باید طراوت بیشتری داشته باشند اما با آرایش صورت نمی توان به دولت طراوت بخشد. این کار فقط با ماتریالیسم ممکن است. یعنی با تشخیص دینامیکهای جامعه و اتکا به آن و اینکه در خارج از این دینامیکهای داخلی به چه دینامیکی در سطح بین المللی می تواند اتکا کند. مسلما پس از کسب قدرت شرایط – به معنای صحنهی سیاست و توازن قوا – تغییر می کند. اما هنوز عصر بورژوائی در جهان است. تا زمانی که در سطح جهان طبقات هست پرولتاریا این نقش و ماموریت را در گذار به عصر کمونیسم بر عهده دارد و باید به کسب قدرت در یک کشور بصورت منطقهی پایگاهی نگاه کند. مسئلهی عمده موجودیت این دولت در بطن مبارزه جهانی است. تضادهای زیادی هست. و باید تحول انقلابی را تسریع کند و تحولات بین المللی را انتظار کشد. پروسه ای بسیار متضاد است و از قبل تضمینی نیست. یا باید با این جهان رودرو شد یا انقلاب سوسیالیستی را فراموش کرد.

زمانی که قدرت سیاسی در یک کشور کسب شد و سوسیالیسم برقرار شد نباید گذاشت که سرنگون شود. این وظیفه اول است. از کف دادن آن جنایت است. اما جنایت دیگر این است که در قدرت و رهبری بودن را ساده بگیریم و فکر کنیم که یکبار برای همیشه است. و تلاش نکنیم که این رهبری و در قدرت بودن را دوباره و دوباره بطور توده ای و علمی به کف آوریم.

دیکتاتوری پرولتاریا باید ذهن و قلب توده ها را دوباره و دوباره و دوباره بدست آورد. شعار امپریالیستی “فتح ذهن و قلب مردم” برای اولین بار در دولت پرولتری واقعیت پیدا می کند اما نه بطور اتوماتیک. در سوسیالیسم رهبری حزب نهادینه اما می تواند خیلی زود توخالی شود. نهادینه کردن رهبری حزب فقط به معنای اعلام ضرورت آن است و در عمل و در جریان مبارزه سیاسی و ایدئولوژیک باید مرتبا تائید مردم را بگیرد. در این رویاروئیهای فکری و نظری با مخالفین که باید در چارچوب دوستانه انجام شود باید به دنبال آن باشیم که پیروز شویم. نه قلابی بلکه واقعی و علمی. باید به دنبال یادگیری از آنها و قانع کردن آنها هم باشیم. حزب باید افرادی داشته باشد که مرتبا یاد می گیرند و می فهمند که باید یاد بگیرند. نه افرادی که فکر می کنند ایدئولوژی پرولتری کافی است. حزب نیاز به افراد «جسم» شده ندارد بلکه افرادی می خواهد که مرتبا در حال جهش و کَنده شدن هستند. مدام جهان و خودشان را تغییر می دهند. افراد حزب تنها به این صورت سرزنده می مانند و واقعیت را می توانند تشخیص داده و بر آن پایه عمل کنند.

نقش رهبری حزب در سوسیالیسم نهادینه است اما این هدیه ای خدادادی نیست. بلکه پروسه ایست که حزب مرتبا باید از آن پیروز بیرون بیاید. منظور این نیست که مسابقههای از پیش طراحی شده جلو گذارد و در آنها پیروز شود. بلکه جامعه مرتبا تضادها و افکار گوناگون و پیچیده ای را به ظهور می رساند. حزب باید پروسههای واقعی بحث و جدل را هدایت کند.

پرسش: چه چیزی زوال دیکتاتوری پرولتاریا را ممکن می کند؟ کسانی هستند که می گویند دولت سوسیالیستی لازم است ولی بلافاصله باید از قدرتش کاسته شود، ضعیف شود و زوال یابد. اینکه قدرتی در حال زوال است با چه معیاری سنجیده می شود؟

پاسخ: زوال قدرت نیازمند اعمال قدرت است. نیاز به اعمال قدرت بیشتر در همه عرصه هاست. با محو ۴ کلیت (یعنی محو تمایزات طبقاتی، روابط تولیدی استثمارگرانه، روابط اجتماعی ستمگرانه و ایده های سنتی حافظِ این روابط) است که دولت زوال خواهد یافت. برای تحقق این امر نیاز به دولت قدرتمند پرولتری است. ما باید خواهان دولت پرولتری قدرتمند باشیم. اصلا دولت قوی یا ضعیف به چه معناست؟ دولت بوروکراتیک نظامی دولت قوی نیست. دولت قوی دولتی است که قدرت سیاسی پرولتاریا و مردم و دگرگونیهای اجتماعی را تولید می کند. منظورمان از دولت قویتر داشتن تعداد بیشتر پاسگاه، نیروهای انتظامی و ارتش و غیره نیست. بلکه منظورمان داشتن قدرت یا «نیرو» برای تغییر است.

در علم فیزیک نیرو یعنی ظرفیت انجام کار؛ قدرت یعنی ایجاد دگرگونی و تغییر واقعیت. ما به این نوع قدرت نیاز داریم تا بتوانیم کشور و مهمتر از آن جهان را دگرگون کنیم. بدست آوردن قدرت، به کار بردن آن و حفظش مهم ست. این قدرت با ایجاد تغییرات و اساسا تولید انسانهایی با افکار نوین تولید می شود. باید قدرت دویدن در جاده ای که به سوی کمونیسم می رود را داشته باشیم. قدرت یعنی قدرت دگرگون کردن، قدرت وزنه بلند کردن. ما به دولتی نیازمندیم که از زمین به آسمان می رسد، نه بالکعس.

می دانیم پایه مادی دولت ها وجود طبقات است. نگهبانی و حفظ طبقات قدرت است. نابود کردن آن ها هم قدرت است. اگر پرولتاریا قدرت نداشته باشد این تمایزات طبقاتی و روابط اجتماعی ستمگرانه و افکار کهن را چگونه از بین می برد؟ با دعا که نمی توان آنها را از بین برد.

دولت سوسیالیستی یعنی صحبت کردن از نوع کیفیتا متفاوتی از قدرت که در آن ژنرال هائی که چند کیلو مدال آویزان کرده اند سمبل قدرت نخواهند بود. در واقع این مدالها فتیش هستند.در واقع بیان چیزی نیستند. بجای این ژنرال ها قدرت انقلابی مردم را خواهیم داشت. بی دلیل نبود که کمونیستهای چینی از یونیفورمها و مدال های ژنرالهای روسی متنفر بودند و از این قبیل رفتارها دوری می جستند. یک دلیلش تاریخ ارتش خلق بود که از میان مردم و در طول جنگ خلق سی ساله برخاسته بود. اما بعد از احیای سرمایه داری در چین دن سیائو پین ارتش نوع غربی را ساخت و با همان سمبلها تزئینش کرد.

قدرت در سوسیالیسم به معنای آن است که قدرت را برای دگرگونیهای انقلابی و از طریق آن تولید می کنیم. زمانی که آنارشیستها می گویند ما از قدرت سوسیالیستی نیز متنفریم مانند این است که بگویند از ظرفیت راه رفتن متنفریم . بله ما نیز از ظرفیت نابود کردن طبیعت توسط اتومبیل متنفریم اما از قدرت پرواز بر روی برف با وسیلهای دیگر لذت می بریم . ما در کمونیسم هم نیاز به قدرت خواهیم داشت. اما نه قدرت سیاسی. بلکه قدرت دگرگون کننده. در سوسیالیسم این قدرتِ دگرگون کننده در دست آن جایگاه یا آن طبقه ای است که رهائیِ نهائیاش مستلزم زوال دولت و طبقهی خودش است.

پرسش: پس دولت قوی تر به معنای اعمال زور بیشتر نیست؟

پاسخ: نه! دولت کیفیتا متفاوت به معنای دولتی است که ناپدید خواهد شد. پرولتاریا و تفاوتهای طبقاتی همه ناپدید خواهند شد. این جهت گیری و برنامه باید از پشتوانهی قدرت برخوردار گردد تا پیاده شود. برای زوال دولت نیز نیاز به قدرت است. چطور ممکنست این کار را بدون قدرت متحقق کرد. بدون قدرتِ برخاستن از جای خود و خروج ازاتاق چگونه می توان ناپدید شد.

پرسش: برخیها در جمعبندی از اشتباهات دولتهای سوسیالیستی قرن بیستم می گویند آنها بیان دیکتاتوری طبقه نبودند بلکه دیکتاتوری حزب بودند یا تروتسکیستها که عامل شکست را روی آوری آن دولتها به نظام بوروکراتیک می دانند. اشکال این ارزیابی ها چیست؟

پاسخ: اولا «دیکتاتوری حزب» ممکن نیست. زیرا هر قدرتی از ماهیت طبقاتی برخوردار است. «دیکتاتوری حزب» هم سرانجام از خصلت طبقاتی برخوردار است. هیچ دیکتاتوری ماورای طبقات موجود نیست. ثانیا، بوروکراسی نیز بدون وجود طبقات غیر ممکنست. بوروکراسی خود یکی از تبارزات وجود تقسیمات طبقاتی است. وجود این تمایزات فاکتوری مهم است. در درجه نخست باید این تقسیمات طبقاتی و تبعات آن را فهمید. باید درک کرد که معنای تقسیم اجتماعی کار چیست. مفهوم بوروکراسی بدون طبقات مفهومی بورژوائی است. شناخت ماتریالیستی عینی نیست. توهم است.

طی ۵ هزار سال گذشته در جهان که با حاکمیت طبقاتی رقم خورده است هیچ بوروکراسیای بدون وجود طبقات نبوده است. بوروکراسی که از آسمان نیامده و با طبقه ازدواج نکرده است. چنین چیزی ممکن نیست. بوروکراسی بازتاب تقسیمات طبقاتی است؛ عملکرد آن است و در خدمت آن است.

درک تروتسکیستها این است که در جامعه سوسیالیستی طبقات نیست اما بوروکراسی هست و اگر آن را از میان برداریم همه خوشبخت می شوند. این غلط اندر غلط است. زیرا بهیچوجه واقعی نیست؛ مبتنی بر وجود تقسیم طبقاتی نیست؛ بنابراین خیال پردازی اتوپیک است. این خیالپردازی خرده بورژوائی است که سرشیر را از شیر جدا می بیند. ولی بورژوازی هرگز چنین خیال پردازی نمی کند؛ فرق شیر و سرشیر را می داند؛ می داند که جایش در بلندی است؛ سرشیر است. فقط طبقه میانه است که آن را از طبقات جدا می کند و قائم به ذات می بیند. این جدا دیدن طبقات و بوروکراسی خیالپردازی اتوپیک خرده بورژوازی است.

البته ما ضد بوروکراسی هستیم. چرا؟ زیرا خود بازتابی از وجود طبقات است. بنابراین ما بوروکراسی بیشتر نمی خواهیم بلکه قدرتِ دگرگون کردن تمایزات طبقاتی را می خواهیم. ما عاشق بوروکراسی در دیکتاتوری پرولتاریا نیستیم اما می دانیم که بوروکراسی هم لازم خواهد بود، سیستم اداری لازم خواهد بود — بخصوص ارتش. هنوز نیروی مادیی در جهان هست که ضد انقلاب سوسیالیستی و دیکتاتوری پرولتاریاست و به قول باب آواکیان نمی توانیم بسوی آنها کتاب پرت کنیم. آنها می خواهند ما را با ارتش و سلاح هسته ای درهم شکنند؛ ما چه خواهیم کرد؟ قلب مان را بسوی شان پرتاب خواهیم کرد؟

بنابراین نیاز به ارتش رسمی خواهیم داشت. اما نکته در دیالکتیک این رابطه است. دیالکتیک یعنی تضاد. ارتش را لازم داریم و می دانیم که تضادمند است. طبقاتی در جهان و در داخل می خواهند سوسیالیسم را سرنگون کنند. برای ممانعت از آن باید دست به اسلحه ببریم. دولت،ارتش، بوروکراسی در سوسیالیسم همه تضادند. انگلس در آنتی دورینگ درست می گوید. آنجایی که از هگل نقل می کند که راه حل مشکل در خودش است. دولت خودش راه حل خودش است. برای از بین بردن دولت باید دولت داشته باشیم.

آدمها وقتی از انقلاب دور می شوند درک دیالکتیکی را هم دور می اندازند. ما بازهم همان مشکلات را اما در سطحی بالاتر خواهیم داشت زیرا پدیدهی سوسیالیسم و گذار به کمونیسم پر از تضاد است و بارها و بارها این دیالکتیک باز خواهد گشت. زیرا بر خلاف تصور هگل دیالکتیک را ما از ذهن به ماده منتقل نمی کنیم بلکه بالعکس است. دیالکتیک شیوهی موجودیت ماده است. البته هر بار دیالکتیک پدیدهها را ما باید کشف کنیم. دیالکتیک سرمایه را با تجرید سرمایه (جدا کردن از چیزهای دیگر) و بررسی آن کشف می کنیم. همین کار را با دولت و ارتش و بوروکراسی انجام می دهیم.

اکثر مردم منجمله کمونیستها از چنین درکی برخوردار نیستند. فکر می کنند روی هر چیزی بنویسند “دیالکتیکی” درکشان دیالکتیکی شده است. کشف دیالکتیک هر پدیده یعنی کشف این امر که آن پدیده تضاد دارد. در حال انفجار است.

پرسش: اغلب کسانی که صحبت از «دیکتاتوری حزب بجای دیکتاتوری طبقه» می کنند تاکیدشان بر کاستن از نقش و وظایفِ شوراهای کارگری – به عنوان ارگان قدرت و خودگردانی – و نهایتا انحلال آنها در شوروی است. برای همین می گویند در آینده برای اینکه قدرت دولت سوسیالیستی از «پائین به بالا باشد» باید شوراهای انقلابی در پائین سازمان یابد تا آنها بتوانند دولت را شکل دهند. چقدر این تصویر با واقعیت منطبق است؟

پاسخ: مسئله شوراها هم دیالکتیکی است. مردم چه خواهند کرد، چطور آن را انجام خواهند داد و چگونه می توانند انجام دهند، امکاناتشان چیست؟ اینها مسایلی است که ما نمی دانیم و باید کشف کنیم. شوراها و کمیتههای انقلابی می آیند و می روند. پروسهی مبارزهی طبقاتی نامحدود است و مدام در جریان است و بازتابهای گوناگون دارد که هیچیک را نمی توان دگماتیزه یا ایدهآلیزه کرد. کاری که بسیاری از جریان های فکری با در دست گرفتن گوشه ای از بازتابهای مبارزه طبقاتی انجام می دهند. و اعلام می کنند «آها یافتم». در شوروی شوراها قبل از اینکه رسما منحل شوند پیشاپیش در عمل از بین رفته بودند و قابل نجات دادن نبودند. در ضمن شوراها از ابتدا تا آخر دارای ماهیت واحد نبودند. شوراها یکبار در انقلاب فوریه سربلند کردند. بورژوازی شروع کرد به بازیچه قرار دادنشان و اکثریت آن شوراها هم می خواستند توسط بورژوازی به بازی گرفته شوند. قبل از دخالتگری بلشویکها شوراها منشعب بودند و بخش های مختلف به جان هم افتاده بودند آنهم بر سر خدمت به کرنسکی. به همین خاطر بود که لنین گفت شعار«همه قدرت به شوراها» غلط است. منظور لنین این نبود که هر کارگرِ عضو شورا غیرِ انقلابی است اما تاکید کرد که کارگران انقلابی در شوراها نیستند، در جائی دیگرند و منتظرند که ما دست به عمل بزنیم و آنها را رهبری کنیم و آنها هستند که شوراها را دگرگون خواهند کرد، آنها مغز شوراها شده و آن را عوض خواهند کرد، پس پیش به سوی سازمان دادن آنها و کسب قدرت.

بنابراین، لنین شوراها را از دست «شوراها» یعنی از خودروئیشان و از بازیچهی بورژوازی شدن نجات داد. حتا این هم به دلایل تاریخی کافی نیست. زیرا جنبشهای توده ای انرژی انقلابی خود را تا آخرِ موج حفظ نمی کنند. انرژی انقلابی شان در میانهی راه پراکنده شده و دچار فروکش می شوند — همانند امواج دریا که از نوک به داخل موج می افتند. این تعریف اختیاری نیست بلکه دیالکتیک است. لنین این پروسه را با دقت زیر نظر داشت و به پتانسیل و نقشی که این جنبشها، در هر دوره، در ارتباط با فرآیند انقلاب داشتند توجه می کرد. نه اینکه از قبل می دانست. اما وقتی مشاهده می کرد می توانست تشخیص دهد. در بحثهای جاری مربوط به شوراها این دیالکتیک اصلا حضور ندارد یا بدرستی بیان نمی شود. بحثهائی مانند خلاص شدن از دولت و مالکیت دولتی و طبقات می شود ولی به این موضوع نگریسته نمی شود که در هر مقطع باید پویشهای طبقاتی و آشفتگی سیاسی را درک کرد و به بهترین وجه از آن برای نفوذ بیشتر در اعماق جامعه برای تولید بهتر عناصر جدیدی از گردهمایی تودهها در نهادهای سیاسی برای تغییر جامعه استفاده کرد. این کاری ادامه دار است؛ هر بار زمین عملیات را باید بهتر خواند و شناخت و بهتر دخالتگری کرد و بهتر از گذشته آن را زیر فشار گذاشت تا انرژی خلاقه انقلابیی بهتر خود را نشان دهد.

ما نمی گوئیم در نقشِ رهبری حزب هیچ عنصر زور حضور ندارد. حتا در سدی که روی آب بسته می شود زور و تحمیل وجود دارد. اما وقتی این سد آب را جمع می کند در واقع قدرتی برای تغییر تولید می کند. مسائل را باید دیالکتیکی نگاه کرد. آیا وجود حزب و دولت و ارتش خطر احیای سرمایه داری و به ضد خود تبدیل شدن را ندارد؟ معلوم است که دارد! اما راه حل این معضل آن نیست که خود را در چارچوب نظام سرمایه داری دفن کنیم و انقلاب نکنیم چون در آن خطراتی هست. این جواب نیست. آنوقت آدم خیابان هم نباید برود چون خطر زیر ماشین رفتن هست.

سوال واقعی این است: آیا دولت سوسیالیستی می تواند ضدش و همزمان خودش را برای همیشه به تاریخ بسپارد؟ تا چه درجه؟ این مقوله ای مادی است. فلسفه نیست. فلسفه درسهای عامیت یافتهی این حقایق مادی است. این را باید درک کرد و در سطحی علمی تر و صحیحتر از گذشته توضیح داد. باید به توضیحات گذشته نگاه کنیم ببینیم آن توضیحات چقدر درست بود و چقدر غلط بود، چقدر در داخلش مذهب بود، چقدر ایده آلیسم بود، چقدر با واقعیت مادیاش الهام بخشید و افکار را روشن کرد و چقدر از آن دور شد و دگماتیک شد. عناصر غلط و دگماتیک را باید شناسائی و نقد کرد و دوباره آن را بر مبنای علمی محکم و سطح بالاتر مستقر کرد.

مثالی از علم فیزیک بزنیم. در فیزیک وقتی فاصله میان دو جسم را زیاد می کنیم نیروی جاذبهی میان آنها به اندازه جذر فاصلهی میان آنها (یک تقسیم بر فاصله به توان دو) کمتر می شود. نیروی جاذبه ضعیفتر و ضعیفتر می شود. این یک درک است. اما از سوی دیگر کوارک های داخل پروتون را هر چه بیشتر از هم دور کنیم قوه جاذبه اش بیشتر می شود. وقتی ولشان می کنیم که بهم بچسبند قوه جاذبه شان بشدت کم می شود. اما وقتی می خواهی آنها را از هم دور کنی بشدت به سوی هم کشیده می شوند. الان دستگاههائی که برای تجزیه پروتون درست شدهاند که با قدرت هر چه بیشتری اینکار را انجام دهند اما این ذرات تجزیه نمی شوند. نمی دانند چه باید بکنند. شاید برای تجزیه و منشعب کردن پروتون باید تا سطح صفر آن را فریز کنند و بعد به آن ضربه وارد کنند. اینطوری شاید کار کند. اما اگر سعی کنیم به آن طریق اول آنها را از هم تجزیه کنیم از هم دور می شوند ولی قویتر بسوی هم کشیده می شوند. هر چه منشعبتر می شوند قوه جاذبه شان قویتر می شود بدون اینکه بالاخره جدا شوند.

بنابراین دو مقوله متفاوت است: یکی قویتر می شود یکی ضعیفتر.

مقصود از این مثال آن است که بدون فکر نمی توان بطور یکجانبه مدلی را به واقعیت تحمیل کرد. واقعیت مرتبا خواهد گفت: نه من آنطور نیستم. خودتان را معطل نکنید! خیلی از کمونیستها عاشق آن هستند که عادت کنند. عادت عیبی جهانشمول است. اما تبدیل به دگم می شود؛ تبدیل به دید تک بعدی و نه دیالکتیکی و متناقض از تعین ما می شود. به این ترتیب از واقعیت دور شده و اعتماد بخش نیست. مردم به آن اعتماد نمی کنند. به جای این شروع می کنند به حرف هائی از این قبیل که «دیگر به دیالکتیک اعتماد ندارم. چون تمام متون کمونیستی سابق پر از دیالکتیک است و این شکست را به بار آورد.» ما باید محکم علیه این گرایش و این استدلال مبارزه کنیم. دیالکتیک نیروی بزرگی است. دیالکتیک واقعیت است. واقعیتی که مرتبا فراموش می شود و باز هم فراموش خواهیم کرد. در علوم هم مرتبا اتفاق می افتاد. هر بار که دانشمندان فکر می کنند طبیعت را شناخته اند طبیعت می گوید خیر من همیشه متفاوت هستم؛ یک مدل را نمی توانید به من تحمیل کنید.

پرسش: آیا در گذشته ما ذهنیتهایمان را به واقعیت تحمیل کردیم؟

پاسخ: بله. استالین گفت در شوروی مالکیت دیگر نیست. طبقات نیست. با دستور این مسائل را حل می کنم و نه با اتکا به تضادهای جامعه و غیره. اینها تحمیل کردن های متافیزیکی است. مائو هم چنین چیزهائی داشت اما کیفیتا کمتر. باید اشتباهات کوچک را بهتر بررسی و بیان کنیم. منظورم از «بهتر» این نیست که آن را بزرگ کنیم و به همه جا تسری دهیم و و چارچوب فکری عمدتا صحیح را بکُشیم. بلکه هدف آن است که نظراتمان در مورد اشتباهات باید کنکرت تر شود زیرا در ابتدا مجرد است. آن را کنکرت کنیم یعنی برایش دیفرانسیل تشکیل دهیم. آن را متمایز کنیم. تجزیه کنیم و تجزیه ها را مشخص کنیم. این همان کاری است که سنتز نوین در حال انجامش است.

پرسش: پس از فروپاشی شرق بسیاری از نیروهای طرفدار شوروی سابق، سوسیال دموکرات شدند و علنا از دموکراسی غرب حمایت کردند. آنان بر پایه معیارهای دمکراسی بورژایی مانند انتخابات، جامعه مدنی و … به نقد اشتباهات سوسیالیسم پرداختند و تلاش کردند با اضافه کردن ادویهی دمکراتیک، سوسیالیسم «جدیدی» ارائه دهند. جایگاه دمکراسی در نظام سوسیالیستی چیست، آیا ما نیز دمکراسی خود را داریم؟

پاسخ : بله داریم. اما دموکراسی ما دموکراسی فتیش شده نیست. بورژوازی برای فتیشی کردن دموکراسی دلیل دارد. هدفش پنهان کردن واقعیت جامعه است. ما هم دموکراسی داریم. این بخشی از واقعیت جامعه است. وقتی بخشی از جامعه بخش دیگری را تحت کنترل گرفته، برای اینکه جامعه منفجر نشود از دموکراسی استفاده می کند.

در سوسیالیسم پرولتاریا در راس قرار دارد و باید طبقه سرنگون شده را نیز هدایت کند. یعنی تقابلی در جریان است و باید راه حلی برای این تقابل یافت. نکته اینجاست که ما عاشق آن نیستیم که در راس بقیه قرار بگیریم و تا ابد دموکراسی خود را داشته باشیم. زیرا دموکراسی شکلی از سیاست طبقاتی است. دموکراسی و طبقات بخشی از معضل جامعه بشری هستند. ما می خواهیم طبقات را محو کنیم. اما بورژوازی می خواهد آنرا بازتولید کند. دموکراسی بازتاب ناموزونی، تمایزات و تقسیمات، طبقات و حاکمیت طبقاتی است. کدام طبقه و حاکمیت طبقاتی است که تعیین می کند به دموکراسی و محتوای آن چگونه نگاه کنیم؟.

گرایش رایج آن است که دموکراسی بدون محتوایش در نظر گرفته شود و تحسین شود. بواقع دو ظرف است که در یکی شراب است در دیگری زهر. البته این محتوا ها با ظروف خود رابطه برقرار می کنند و دینامیک جدیدی به آنها می بخشند. اما صحبت کردن در مورد خود ظرف بدون توجه به واقعیت محتوا رایج شده است. بنابراین طرفداران گرایش فوق بحثهایشان غیر طبقاتی است. یعنی محتوا را رها کرده و فرم مجرد از محتوا را چسبیده اند که بخشی از واقعیت نیست. چنین چیزی اصلا موجود نیست. آنان این فرم را تبدیل به فرمی بیطبقه می کنند که موجود نیست. این فرم، فرمی طبقاتی است. معضل در اینجاست که دموکراسی بورژوائی با سوسیالیسم قابل مخلوط کردن نیست. زیرا فرمی خنثی و بدون محتوا نیست. این تعریف بورژوائی که دموکراسی را از محتوای طبقاتیاش جدا می کند در نهایت به خودروئی و به بورژوازی خدمت می کند. آنان فکر می کنند دموکراسی بورژوائی برای هر طبقه ای قابل استفاده است. اما چرا این گرایش به مخلوط کردن رایج است؟. چون ایجاد دنیای دیگر از اذهان پاک شده است.

دموکراسی ما با دموکراسی بورژوازی متفاوت است. چرا نیاز به دمکراسی داریم؟ چون هنوز طبقات هستند. رابطه رهبری کننده و رهبری شونده است. رابطه زور هست. تحمیل هست. قانون هست. عده ای نمی خواهند با آن همراه شوند اما باید بشوند. چطور می توانیم این معضل را حل کنیم. چطور می توانیم توافقی عمومی ایجاد کنیم. این روابط را در جامعهی سوسیالیستی چگونه پیش خواهیم برد؟ اینها موضوعاتی هستند که نیاز به بررسی بیشتری دارند.

پرسش: سنتز نوین تاکید دارد که تحت دیکتاتوری پرولتاریا نیاز به نوعی جامعه مدنی است. جامعه مدنی که باید بیرون از دولت حیات مستقل خود را داشته باشد. آیا منظور بیرون ازدستگاه دولتی و بدون نظارت دستگاه دولتی و کارکنان دولتی است؟

پاسخ: جواب: آری! نیاز به جامعه مدنی است که در تمایز با دستگاه دولتی و کارکنان دولتی قرار دارد. اما باید درک درستی از رابطهی دولت و جامعه مدنی داشت. ساختار جامعه دارای کلیتی است اما تجزیه هم می شود. حکومت یک چیز است و بازار چیز دیگر. اینها یک چیز نیستند. در روابط تولیدی هم اجبار هست. هر روز صبح که کارگر روانه محل کار می شود، چماقی در ذهنش هست،چماقی پشتش قرار دارد. اجبار در داخل روابط تولیدی هم هست. این اجبار بازتاب دیگری هم در قانون مدون دارد. نهادهایی مانند مجلس و دادگاه و پلیس هستند که آئین نامههای قانونی را مدون می کنند و به اجرا می گذارند. یعنی هم با تجزیه روبرو هستیم هم با ترکیب همهی اینها در کل.

وقتی که جامعه را مطالعه می کنیم باید تجرید (انتزاع) کنیم. اما اغلب یادمان می رود دوباره ترکیب کنیم. فکر می کنیم دولت یک طرف است و فرآیند تولید هم کامل مجزا طرف دیگر قرار دارد. اینها بطور دیالکتیکی جدا و یکی هستند. آنها را تجرید می کنیم اما بعد فراموش می کنیم که این تجریدات در داخل ترکیبی دیالکتیکی موجودیت دارند. بنابراین در واقعیت دولت همه جا هست به این معنا که بنیاد و شالوده از روبنا جدا نیست. هم جدا هستند و هم نیستند. هم متفاوتن، هم همگون.

جامعه مدنی بخشی از واقعیت اجتماعی است که در تمایز با دستگاه دولتی جامعه دارای حیات سیاسی و فکری معین است. در عین حال جامعه مدنی بخشی از وضعیت عمومی نیز هست. کتاب سرمایه مارکس برای جوابگوئی به همه اینها طراحی شده بود. کتابی در مورد اقتصاد سیاسی هست اما قرار بود در مورد بازار جهانی، طبقه و دولت هم صحبت کند که تمام نشد. مارکس می خواست دینامیک آنها را نشان دهد که چگونه از یک بنیه بوجود می آیند و تمایز پیدا می کنند. و زیر بنا و روبنا در رابطهای دیالکتیکی با هم قرار دارند. کالا و مناسبات کالایی مستلزم نهادی به نام دولت است. اما این را بدون نشان دادن پروسهی تکامل و گشایش روابط کالایی نمی توان توضیح و نشان داد. زیربنا همواره یک زیربنای در حال کارکرد است و نباید تصویری ایستا یا کاریکاتوری از آن داشت. در هر حال دولت بازتاب تقسیمات طبقاتی است. بازتاب آنها و در همان حال فراهم کننده شرایط بازتولید همان روابط تولیدی است. برای همین دولت ابزاری خنثی نیست که هر طبقهای بتواند از آن استفاده کند. همهی دولتها خصلت طبقاتی دارند. برای همین خط حزب کمونیست نپال (مائوئیست) غلط است. چرا که هیچ دولتی در دست ندارند. اشتباه اول شان این است که رفته اند داخل آن. و اشتباه دوم شان آن است که این تئوری را رواج می دهند که گویا از این طریق می توانند انقلاب را به پیش برند. فراموش می شود که دولت چگونه از درون روابط تولیدی و تمایزات طبقاتی سر بلند کرد.

پرسش: ما باید بیشتر در مورد دولت بحث کنیم. درست است که بحث سنتز نوین در مورد لزوم دامن زدن به سازمان یابی و حیات زندهی جامعه مدنی جدا از دستگاه دولتی و خارج از نظارت آن در سوسیالیسم متفاوت از «جامعه مدنی» در جامعهی سرمایه داری است اما فکر نمی کنی که بورژوازی نیز این مکانیزم را برای ایجاد توافقی عمومی آگاهانه بکار برده است. آیا با جذب مخالفین دولت بورژوازی خود را سرزنده تر نکرده است؟

پاسخ: ولی تفاوتی بزرگ هست. در جبهه بورژوازی پیشاپیش ساختاری ناآگاه خودرو هست که کارکرد دائمی دارد و آنهم تولید کالائی است. این عنصری تعیین کننده برای اداره جامعه است و بورژوازی بدان تکیه می کند. اما پرولتاریا نمی تواند به این ساختار تکیه کند. باید همواره آگاهانه خلاف جریان خودبخودی حرکت کند. تحت سوسیالیسم و دیکتاتوری پرولتاریا هم این مسئله صادق است.

پرسش: آنتونیو گرامشی هم زمانی ضرورت توجه به جامعه مدنی را مطرح کرده بود. ارزیابی از بحث او چیست؟

پاسخ: گرامشی می گفت در غرب دولت ضعیف است و جامعهی مدنی قوی. برای همین باید روی مسئله هژمونی و ایدئولوژی و غیره کار کرد. زیرا بورژوازی از طریق هژمونی سلطه خود را اعمال می کند. او در مقایسه با روسیهی تزاری که از دولت قوی برخوردار بود ولی جامعه مدنی در آن وجود نداشت به این بحث رسید که در غرب بورژوازی اساسا با هژمونی ایدئولوژیک جامعه را کنترل می کند – ایدهها هستند که جامعه را میچرخانند. گرامشی با تامل در مورد معضلات انقلاب در غرب به این افکار رسید. رشد سرمایه داری، اهمیت ایدئولوژی، توافق عمومی که بورژوازی از طریق آن هژمونی خود را مستقر می کند و اینکه همه اینها را باید بحساب آورد.

او می گفت نمی توان انقلاب لنین را کپیه برداری کرد زیرا ما مشکلات دیگری در غرب داریم. این نظر گرامشی، متناقض است. یعنی از یک طرف درست است زیرا در میان کمونیستها گرایش به تحمیل مدل انقلاب بلشویکی موجود بود و وقتی رخ نداد و نتوانستند معضلات انقلاب را حل کنند، پیشنهادات غلط دادند. حتا لنین نیز در مقابل این مشکلات سر خم کرد. برای همین آن پیشنهادات غلط مبنی بر شرکت در پارلمانهای بورژوایی را در کتاب «چپ روی، بیماری کودکی در کمونیسم» داد. یعنی رفرمیسم و قاطی شدن با احزاب دیگر را تبلیغ کرد. منظور این نیست که محتوای کل کتاب غلط است اما لنین هم به معضلات انقلاب در غرب پاسخ نمی دهد. گرامشی در این مورد که به لنین می گوید ما معضلات خاصی داریم و نمی توانیم مدل روسیه را کپیه کنیم درست می گوید. اما خودش تفکر درستی را در مورد این معضلات تبیین نمی کند.

گرامشی به دنبال کسب هژمونی ایدئولوژیک می افتد. یعنی جنگ پرولتاریا با بورژوازی جنگی است ایدئولوژیک میان پرولتاریا و بلوکِ متحدش با بورژوازی و بلوکِ متحدش. و نه قیام مسلحانه برای درهم شکستن دولت و کسب قدرت سیاسی. همانطور که گفتم لنین هم جواب غلطی به مسئلهی انقلاب در غرب می دهد. البته عده زیادی طرف لنین را گرفتند. و عده ای هم مانند بوردیگا به لنین انتقاد کردند که رفرمیست است. مقصود این است که معضل، خود را نشان داد اما کاملا حل نشد. مائو هم نتوانست مسئلهی استراتژی انقلاب در کشورهای امپریالیستی را حل کند. باب آواکیان در سنتز نوین به این مسئله می پردازد و آن را به لحاظ تئوریک حل می کند. البته هنوز بطور پراتیکی حل نشده اما آواکیان بطرز صحیحی آن را در پرسپکتیو گذاشته است. اینکه معضل چیست و راه حل چیست. او بطور کلی استراتژی انقلاب در کشورهای پیشرفته سرمایه داری – و البته بطور کنکرت تر در آمریکا – را صحیح تر طرح می کند. اما طرح مسئلهی استراتژی و راه حل برای سازمان دادن انقلاب در کشورهای امپریالیستی درسهائی برای همه کمونیستها در بر دارد. این خود مبحثی است که باید جداگانه بدان پرداخت.