دادگاه های جمهوری اسلامی— دادگاه های استالین! بخش دوم: دادگاه های مسکو

پس از پخش تلویزیونی سلسله دادگاه هائی که در آن رهبران و کادرهای جناح «اصلاح طلب» جمهوری اسلامی به اتهام توطئه علیه نظام محاکمه شدند، از گوشه و کنار جهان همهمه ای ضد کمونیستی به راه افتاد که: وای مصیبتا! جمهوری اسلامی مثل استالین عمل می کند! این دادگاه ها همان دادگاه های استالینی است! گوئی جمهوری اسلامی در عمر سی و یکساله اش نقطه رجوع و رکوردی ثبت نکرده است و اینان برای افشای وی نیاز دارند که به «دادگاه های استالین» رجوع کنند.

ما در بخش اول این مقاله که در حقیقت شمارهء ۴۷ منتشر شد، به تجزیه و تحلیل اهداف سیاسی نهفته در این گونه مقایسه های مد روز توسط نظریه پردازان سرمایه داری جهانی و قلم زنان دو ریالی وطنی آن ها پرداختیم. در بخش دوم این مقاله می خواهیم به واقعیت آنچه به «دادگاه های استالین» یا «دادگاه های مسکو» معروف شد، بپردازیم و خارج از هیاهوی ضد کمونیستی، حقایق مربوط به آن را تا حدی که شناخت امروزمان اجازه می دهد بیرون بکشیم.

روش حقیقت جوئی روش علمی و پرولتری است

اولین سوال این است که آیا اتهامات بورژوازی علیه تاریخ انقلاب های سوسیالیستی قرن بیستم، خالی از هر گونه واقعیت است؟ جواب ما این است: خیر! این انقلاب ها برای اولین بار در تاریخ، افق رهائی از نظام تمایزات طبقاتی را به روی بشر گشودند و منبع الهام شورش های عدالت جویانهء قرن بیستم شدند. این انقلابات، در مبارزه با سرمایه داری و نظام طبقاتی دستاوردهای عظیمی بودند که پرولتاریا برای بشریت به ارمغان آورد. اما مانند هر پدیده نوئی که دست به گریبان مرگ و زندگی با کهنه است به بیراهه نیز افتادند و حتا مرتکب خطاهائی شدند که یادآوری برخی از آن ها لرزه بر اندام می اندازد. طبقهء کهنه کار بورژوازی که بیش از ۲۰۰ سال است بر جهان سیطره دارد و نظام جهنمی اش مرتبا در اقصی نقاط جهان توسط مردم تحت ستم و استثمار به چالش کشیده می شود، تلاش می کند با انگشت گذاردن بر این خطاها کل پروژهء کمونیستی را هدف قرار داده و آن را بی اعتبار کند.

باید مقاصد بورژوازی را افشا کرد اما هنگامی که روی نقاط ضعف واقعی ما انگشت می گذارند دیگر این مقاصد چندان اهمیتی ندارند. اگر آن چه علیه ما گفته می شود واقعیت داشته باشد باید آن را قبول کنیم و دست به کنکاش بزنیم که: چرا این وقایع رخ دادند؟ ضعف های نظام های سوسیالیستی ما چه بودند و چگونه در آینده مانع تکرار آن ها خواهیم شد؟

حقیقت جوئی قلب روش کمونیستی است و حقیقت (هر چه باشد) بیش از آن که به ضرر پرولتاریا و انقلاب پرولتری باشد به نفع آن است – حتا اگر در این یا آن لحظه توسط بورژوازی برای حمله به کمونیسم مورد سوء استفاده قرار گیرد. تفکر کمونیستی هر چه را حقیقت است می تواند جذب کند و تبدیل به دانش و شناخت بالنده خود کند. کمونیست ها باید تحلیل و نظر خود را در مورد «فصل استالین» از تاریخ انقلاب های سوسیالیستی روشن کنند. این فصل مناقشه انگیز از تاریخ جنبش کمونیستی بین المللی،خود، بخشی از جمعبندی وسیع تر در مورد تجارب انقلابات سوسیالیستی قرن بیستم است. «دادگاه های مسکو» را نیز باید در این بستر جمعبندی کرد. برای این کار چارچوبه های تئوریکی مائو در زمینه خصلت سوسیالیسم و مبارزه طبقاتی در سوسیالیسم بطور عام و در زمینه جمعبندی از تجربه سوسیالیسم در شوروی بطور خاص، نقطه رجوع مهمی است. باب آواکیان (صدر حزب کمونیست انقلابی آمریکا) با تکیه بر تئوری های مائوتسه دون، این فصل را عمیقتر و علمی تر از وی مورد بررسی و درس آموزی قرار داده است که در نگارش این مقاله راهنمای ما بوده است. (۱)

رویکردهای غیر علمی به کمونیسم و تاریخ سوسیالیسم

استالین پس از مرگ لنین، رهبر حزب و دولت سوسیالیستی شوروی شد. جمعبندی از دوران وی (۱۹۲۵-۱۹۵۳) یک کار جدی است که باید اکیدا علمی انجام شود – زیرا نه مربوط به فردی به نام «استالین» بلکه مربوط به تئوری و پراتیک طبقه ای به نام پرولتاریا در مقطعی از تکامل مبارزه اش برای نابودی جهان سرمایه داری و ساختن جهان دیگری است. احکام و تبلیغات بورژوازی بین المللی مانع مهمی در بررسی علمی این فصل مهم از تاریخ تحولات جهان است. ضدیت اینان با استالین برای ضدیت با کمونیسم انجام می شود و در واقع «ابزاری» است برای رسیدن به مقاصد ضد کمونیستی شان. تکلیف این ها روشن است. اما در میان جریان های منتسب به جنبش کمونیستی ایران نیز دو متد و رویکرد نادرست موجود است که به هیچ روی ره به حقیقت نمی برند. این دو رویکرد که یکی «قبول دربست» و دیگری «رد دربست» است، به ظاهر مخالف یکدیگرند اما از یک متدولوژی مایه می گیرند.

در رویکرد اول با طرفداران دفاع بی چون و چرا از استالین مواجهیم. (۲) عده ای از اینان در زمینه دفاع از استالین و نوع دفاع از استالین، از جهان بینی و خط مشی و متدولوژی انورخوجه (رهبر کشور آلبانی در زمانی که خود را «سوسیالیست» می خواند) تغذیه فکری می شدند. اینان به تبع انورخوجه، بدون بررسی جدی و علمی جمعبندی های مائو از علل احیای سرمایه داری در شوروی و گسست های مائوتسه دون از تئوری ها و پراتیک استالین، به تخاصم با وی برخاستند. احیای سرمایه داری در شوروی سوسیالیستی موجب نشد که اینان نگاهی جدی به روند شکلی گیری این احیاء و دینامیک های اقتصادی- اجتماعی آن کنند و متوجه خدمات فناناپذیر مائوتسه دون گردند. سیاست های چین سوسیالیستی تحت رهبری مائوتسه دون در زمینه های گوناگون (رویکرد به دهقانان، سیاست توسعه موزون کشاورزی و صنعت، رویکرد به گرایشات فکری مختلف درون جامعه سوسیالیستی و مبارزات درون حزب کمونیست) در نتیجه انتقاد از تجربه روسیه و الگوی سوسیالیسم روسی شکل گرفته بود. و مهم تر از همه اینکه، شناخت مائوتسه دون از ماهیت متناقض سوسیالیسم و ادامه وجود طبقات و مبارزه طبقاتی در سوسیالیسم، از مشاهده واقعیت های جامعه شوروی و چین برخاسته و در نقد تبیین ها و درک های استالین تکامل یافته بود. و به همین دلیل الگوی سوسیالیسم در چین، الگوئی کیفیتا پیشروتر از الگوی سوسیالیسم روسی را نمایندگی می کرد.

طرفداران رویکرد «قبول دربست»،   تائید وجود خطاهای اجتناب ناپذیر و اجتناب پذیر در تجربه کشورهای سوسیالیستی را مساوی با دور انداختن پرچم کمونیسم تلقی می کنند. این رویکرد یک رویکرد مذهبی و تعصب آمیز است که درک نمی کند افت و خیز یک پدیده نو که قصد ریشه کن کردن نظام طبقاتی چند هزار ساله را دارد و در محاصرهء بیرحمانهء نظام سرمایه داری جهانی است، امری طبیعی است و برخورد غیر علمی به آن، روند تکاملی اش را سترون می کند. باب آواکیان در مورد این نوع تفکرات می گوید:

«چرا برخی فکر می کنند اگر اشتباهاتی (در تاریخ سوسیالیسم) رخ داده است پس کمونیسم «یک بیرق پاره پاره» است؟ این یک نقطه نظر مذهبی است که اگر یک نخ از آن بکشی همه اش از هم گسیخته می شود – این تمامیت گرائی دینی است. این نکته ایست که من سعی کرده ام در مورد فاشیست های مسیحی بگویم: اگر یک چیز انجیل غلط باشد تمام پروژه شان از هم می پاشد. … زیرا این ها ایده آلیست هستند. تمامیت گرا هستند … این تفکر کاملا در تضاد با مارکسیسم است. ما باید مارکسیست باشیم و به این علم اتکاء کنیم که   انتقادی ترین، خلاق ترین رویکرد است و عمیقا و بطور سیستماتیک و جامع، یک رویکرد علمی است.» ( از مقاله «بوش- ایسم و کمونیسم» در کتاب «مشاهداتی بر هنر، علم و فلسفه» ص ۷۷)

رویکرد نادرست دیگر، «رد دربست» و «دور ریختن دربست» است. طرفداران این رویکرد به جای بررسی علمی تجارب   انقلابات سوسیالیستی قرن بیستم و حمایت از دستاوردهای آن ها (که جنبه عمده بود) و جمعبندی از خطاها و کمبودهایشان، اعلام می کنند: «آن ها ربطی به سوسیالیسم نداشتند»! این رویکرد نه تنها جدی نیست بلکه کمدی است. مانند آن است که هنگام ظهور نقصان در تئوری های نیوتون یا انیشتین بگوئیم، این ها اصلا فیزیکدان نبودند! حداقل در جنبش چپ ایران چنین احکامی نه بر پایه یک بررسی جدی بلکه بر مبنای میل مبارکی و پراگماتیسم «کی بود، کی بود، من نبودم» و محاسبه گری در مورد آنچه اکنون مقبول عامه است و در بازار روز خوب فروش می رود، صادر شده اند. (۳) از قضا، این روش متافیزیکی و ابزاری، بیان نفوذ آموزه های فلسفی استالین است. هشدار مائو را نباید فراموش کرد که گفت: استالین عده زیادی را با متافیزیک تعلیم داد! اکثر کسانی که به رهبران سازمان های منتسب به جنبش کمونیستی در ایران و جهان تبدیل شدند با متافیزیک استالین تعلیم یافتند و زمانی که از استالین رویگردان شدند بطور آشکار یا در خفا به سوسیال دموکراسی انترناسیونال دوم دخیل بستند. به دلیل همین طرز تفکر قادر به درک و جذب تئوری های کمونیستی تکامل یافته توسط مائوتسه دون و خصلت کیفیتا پیشرفته تر سوسیالیسم در چین، نبوده اند.

امروزه ضد استالین بودن بسیار راحت است. می توان استالین را متهم به هزار جرم کرد اما اگر درک نکنیم که رفتار و رویکردهای او از یک نگرش، از یک متدولوژی ماتریالیست مکانیکی و فلسفهء پراگماتیستی سرچشمه می گرفت، مشابه آن ها را تکرار خواهیم کرد. با صراحت بگوئیم: اگر با نگرشی علمی اعتقادات و پراتیک سی و چند سالهء پر مدعاترین احزاب چپ ایران را بررسی کنیم، دستاوردهای آن ها را در یک طرف ترازو و اشتباهاتشان را در طرف دیگر ترازو قرار دهیم و مقیاس صحنه ای را که در آن عمل می کردند را نیز به حساب آوریم، به سهولت متوجه می شویم که خطاهای استالین به گرد پای اشتباهات آن ها نمی رسد.  

در مقابل این دو رویکرد، باب آواکیان رویکرد صحیحی را پیش می گذارد:

« بیرون ریختن تجربه تاریخی جامعه سوسیالیستی، منجمله شوروی، به خاطر اینکه در دوره استالین اشتباهات جدی رخ داد اشتباه بزرگی است و بازتاب یک تحلیل غلط از تجربه تاریخی و از واقعیت است. … مائو هم کمبودهای مهم داشت. به رسمیت شناختن این اشتباهات نیز بخشی از ماتریالیست تاریخی بودن است. … ما چون ماتریالیست هستیم از اینکه مائو هم کمبود داشت تعجب نمی کنیم. و من نام او را پائین نخواهم کشید … من این کار را نه با مائو خواهم کرد، نه با لنین و نه با مارکس. اما همهء آن ها کمبود داشتند. … ما کمونیسم را یک علم می دانیم… دانشمندان هم اشتباه می کنند. حتا آن هائی که خدمات بزرگی کرده اند به محدودیت های خود می رسند و دیگران باید آنچه را آن ها کردند از نو قالب ریزی کنند و جلو بروند. … به ایدئولوژی کمونیستی باید به مثابه علم برخورد کنیم، از تجربه این دنیائی یک جمعبندی علمی کنیم؛ از آن تجربه و تجربهء گستردهء بشریت یک تجرید تئوریک کنیم. وقتی می گوئیم ایدئولوژی کمونیستی مذهب نیست بلکه علم است یعنی این. اگر این علم درک شده و درست بکار گرفته شود منسجم ترین و منظم ترین و جامع ترین بینش و متدولوژی علمی است.» (مقاله «مدیسون، جفرسون و استالین: کمونیسم به مثابه یک علم.» در   کتاب «مشاهداتی در باره هنر علم و فلسفه» ص ۹۳)

دادگاه های مسکو چه بودند

دادگاه های مسکو به ترتیب در اوت ۱۹۳۶، ژانویه ۱۹۳۷، و مارس ۱۹۳۸ میلادی تشکیل شدند. کلیه متهمان از رهبران حزب کمونیست و دولت شوروی بودند که در انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ نقش ایفا کرده بودند. در دادگاه اول، شانزده نفر از اعضای رهبری حزب کمونیست از جمله زینوویف و کامنف که از یاران نزدیک لنین بودند محاکمه شدند. همه متهمان اعدام شدند. در دادگاه دوم، هفده نفر از مقامات حزبی محاکمه شدند که ۱۳ نفر اعدام شده و ۴ نفر به اردوگاه کار اجباری فرستاده شدند. در دادگاه سوم ۲۱ نفر از سران بلشویک محاکمه شدند. بیشتر آنان از وزرای سابق دولت بودند. در میان آنها افراد نامداری چون بوخارین (رئیس سابق کمینترن) و ریکوف (نخست وزیر قبلی) قرار داشتند. همه متهمان اعدام شدند.

دادگاه‌ها پشت درهای بسته و سریع انجام ‌شد. زندانیان وکیل مدافع نداشتند و از حق فرجام‌خواهی محروم بودند. اتهام اصلی متهمان، همدستی با «دشمن» برای سرنگونی دولت شوروی بود. منظور از دشمن، عمدتا امپریالیسم آلمان و بقایای ارتش «سفید» تزاری بود. مبنای دادرسی، اصل ۵۸ قانون کیفری شوروی بود که برای متهمین «توطئه علیه کشور» درخواست مجازات اعدام می کرد. کیفرخواست بر پایه‌ی «اعترافات» خود متهمان تنظیم شده بود. این رهبران   به جرائمی چون خیانت به کشور یا جاسوسی برای کشور بیگانه «اعتراف» کردند – اعترافاتی که پر از ضد و نقیض بود. برای نمونه یکی از متهمان به نام ایوان سمیرنوف اعتراف کرد که در سال ۱۹۳۴ در سوءقصد به جان کیروف (یکی دیگر از بلندپایگان حزب) شرکت داشت در حالیکه او از یک سال قبل از آن دستگیر شده و در زندان بود. (۴)

نیکولای یژوف – دستیار رئیس کمیسیاریای خلق (یا پلیس سیاسی)- در نامه ای تحت عنوان «در باره فعالیت های تروریستی بلوک ضد انقلابی ترتسکی-زینویف» به سازمان های حزبی نوشت:

« می توان یک فاکت را مسلم دانست که زینویف و کامنف نه تنها محرک فعالیت های تروریستی علیه رهبران حزب و دولت ما بودند بلکه مولفین … تدارک برای سوء قصد به جان دیگر رهبران حزب ما و بویژه رفیق استالین بودند.»

و در ادامه می گوید تمایز میان این ها و «همه دشمنان قسم خوردهء کارگران و کشور ما – جاسوسان، پروواکاتورها، گاردهای سفید، کولاک ها، و غیره» از بین رفته است. (به نقل از «یژوف: مشت آهنین استالین» به قلم آرچ گتی و و. نائوموف- ص ۳) (۵)

یژوف در جریان دادگاه دوم و سوم به ریاست کمیساریا رسید و برای رئیس قبلی خود نیز پرونده ای تشکیل داد که در دادگاه های بعدی محکوم به اعدام شد. یژوف با هر گونه آئین دادرسی قانونی برای اثبات «جنایت های» این رهبران مخالفت کرده و در پائیز ۱۹۳۶ طی نامه ای به استالین پیشنهاد می کند، «پیاتاکف و رادک بدون دادگاه تیرباران شوند». (همانجا- ص ۳)

در ژوئن ۱۹۳۷ یژوف سخنرانی شگفت انگیزی در جلسه کمیته مرکزی کرده و اعلام می کند، یک شبکه توطئه چینی عظیم که چپ ها و راست ها و ترتسکیست ها و اعضای سابق احزاب سوسیالیست، افسران ارتش، افسران ن.ک.و.د و کمونیست های خارجی را متحد می کند کشف شده است و این «مرکز همه مرکزها» کنترل ارتش، حمل و نقل نظامی، کمینترن، و کمیساریای امور خارجه، حمل و نقل و کشاورزی را در دست گرفته است. او ادعا می کند، این ها نمایندگان خود را در شاخه های حزبی در شهرستان ها داشته و جاسوسان لهستانی و آلمانی کاملا در آن ها   نفوذ کرده اند. (همانجا ص ۷) پس از این تحلیل موج دستگیری و اعدام ده ها هزار تن از اعضای حزب و ارتش و ارگان های مختلف شوروی شروع شد.

این دادگاه ها در چه شرایطی برگزار شدند

دادگاه ها بر بستر شرایط بی ثباتی بزرگ تشکیل شدند. شوروی زیر فشارهای عظیم از سوی امپریالیست های خارجی بود. جنبش کمونیستی آلمان در سال ۱۹۳۴ بطور قطع شکست خورد. هیتلر در حال تحکیم قدرت خود و حمله به شوروی بود. دولت شوروی «سیاست اقتصادی نوین» (نپ) را پس از رسیدن به هدف مورد نظر ( بازسازی اقتصاد ویران کشور) کنار گذاشته بود و روند سوسیالیستی کردن مالکیت بر زمین در روستاها آغاز شده بود. این جابجائی اقتصادی عظیم، دهقانان مرفه و سرمایه داران را به صف ناراضیان فعال رانده بود. شمار اینان کم نبود. در همان زمان، آلمان تدارک جنگ جهانی دوم را می دید و بخشی از این تدارک خرابکاری در خاک شوروی بود. کادرهای حزب و کارگران کمونیست در اقصی نقاط کشور بطرز مشکوکی ترور می شدند. جمهوری های آسیائی توسط باندهای شبه مافیائی که در حزب و ارگان های دولتی نفود کرده بودند اداره می شد. پانیک سراسر حزب را فراگرفته بود. اتفاقات داخلی و خرابکاری های خارجی درهم تداخل کرده و اوضاع شوروی را بسیار بی ثبات کرده بود. زیر فشار اوضاع اختلافات میان جناح های مختلف حزب بسیار حاد شده بود. رهبران «اپوزیسیون» (بوخارین، زینویف، کامنف و غیره که به دلیل مخالفت با سیاست ها و برنامه های استالین و رهبری حزب به این نام خوانده می شدند) نیز گیج بودند و نمی دانستند چه دارد می شود. جریان های بورژوائی داخل و خارج کشور برای پیشبرد فعالیت هایشان خود را به دم این یا آن جناح وصل می کردند.

دو روند در کشور جریان داشت: روند توطئه چینی و فعالیت گسترده دولت های امپریالیستی و مرتجعین سرنگون شده در داخل شوروی با هدف سرنگونی دولت سوسیالیستی. و روند حدت یابی تضادهای میان خط مشی ها و پلاتفرم های مختلف درون حزب کمونیست. هر چند اختلاف های درون حزب و پلاتفرم های مختلف متاثر از اوضاع داخلی و بین المللی شوروی بودند، اما این ها دو روند متفاوت بودند که راه حل های متفاوت می طلبیدند. اما رهبری حزب و مشخصا استالین مرز تمایز میان آن ها را مخدوش می کرد و اهمیت متمایز کردن آن ها را نیز نمی فهمید. مبارزه طبقاتی پیچیده ای در شوروی در جریان بود که در اختلافات سیاسی و برنامه ای جناح های مختلف حزب بازتاب می یافت. اما هیچ یک از رهبران آنروز شوروی (منجمله استالین) درک صحیح و روشنی از قوای محرکه مبارزه طبقاتی در جامعه سوسیالیستی نداشتند. به همین دلیل، صف آرائی سیاسی و ایدئولوژیک و برنامه ای روشن و مستحکمی شکل نگرفت. شرایط فوق العاده پیچیده بود و تفکر صحیحی نیز در میدان نبود. تداخل این دو عامل به اشتباهاتی راه گشود که فاجعه آفریدند و دادگاه های مسکو یکی از آن ها بود.

باب آواکیان در عین تاکید بر تحلیل از ضرورت ها و فشارهای آن دوران می گوید:

«آن ها در شرایطی که امپریالیست ها تفنگ بر روی شقیقه شان گذاشته بودند تلاش می کردند که جهان را عوض کنند. به این دلیل مرتکب اشتباه شدند. ولی مسئله فقط این نبود. در بینش و متدولوژی شان هم اشکالاتی بود که منجر به ارتکاب این اشتباهات شد.»

اما چرا استالین این دو جریان را مساوی قلمداد می کرد؟ آیا به واقع اعتقاد داشت که اینان عوامل دشمن اند یا اینکه با یک جرم تراشی ابزارگرایانه و عامه پسند مواجهیم؟ و دیگر اینکه، آیا فرآیند دادگاه ها جنبه ای از حقیقت را روشن کردند؟

اپوزیسیون یا جاسوس؟

افراد «اپوزیسیون» حزب که در این دادگاه ها محاکمه شدند، در هر زمینه مهم و تعیین کننده دارای خطی متفاوت از خط رهبری حزب و مشخصا استالین بودند. استالین آنان را مدافع «احیای سرمایه داری» می دانست و دست قدرت های سرمایه داری را در پشت مخالفت های آنان با رهبری حزب و خط مشی حاکم می دید.

اختلاف و دسته بندی سیاسی در حزب کمونیست شوروی فقط مربوط به دوران استالین نبود. پیش از انقلاب ۱۹۱۷ و تشکیل کشور سوسیالیستی شوروی، این دسته بندی ها وجود داشت. بسیاری افراد از «اپوزیسیون» در آستانه پیروزی انقلاب یا پس از آن با بلشویک ها متحد شدند. اما وقتی حزب تبدیل به حزبی در قدرت شد (آن هم در شرایطی که کشور در جریان جنگ داخلی ویران شده بود) اختلاف های سیاسی کیفیتا حادتر شدند. در این شرایط معنای سلطهء خط مشی صحیح یا غلط این است که کشور به کدام سو می رود: به سوی سوسیالیسم یا احیای سرمایه داری.

بررسی اختلاف های حادی که حول پایان دادن به سیاست «نپ» بروز کرد بر روی این مسئله پرتو می افکند. نپ یا «سیاست های اقتصادی نوین» در سال ۱۹۲۱ اتخاذ شد و به کشاورزی و صنایع متوسط اجازه استفاده از مکانیسم بازار آزاد را داد. بلشویک ها کنترل صنایع فولاد سنگین را حفظ کردند. به نظر لنین، اجازه فعالیت محدود به سرمایه داری در شکل مکانیزم بازار برای جلب نظر دهقانان و بازسازی اقتصاد نابود شده، ضروری بود. گرایش های مختلف حزب بلشویک به این سیاست برخوردهای گوناگون داشتند. بلشویک های دست راستی مانند بوخارین و رهبر اتحادیه کارگری به نام میخائیل تومسکی طرفدار سرسخت آن بودند و آن را یک استراتژی درازمدت برای حفظ وحدت با دهقانان مرفه می دانستند. این ها می گفتند از دهقانان نباید مالیات زیاد برای رشد صنایع گرفت. شعاری را که بعدها رویزیونیست های چینی بعد از سرنگونی سوسیالیسم و احیای سرمایه داری در چین استفاده می کردند برای اولین بار توسط بوخارین فرموله شد: ثروتمند شدن با شکوه است!

اما جناح «چپ» اپوزیسیون طرفدار «چلاندن» هر چه بیشتر دهقانان بود. زینویف، رئیس حزب در لنینگراد و کامنف، رئیس حزب در مسکو و ترتسکی افراد این جناح بودند و خواهان کنار گذاشتن سیاست «لوس کردن» دهقانان و در پیش گرفتن سیاست صنعتی کردن تعرضی و رادیکال بودند. (یژوف ص ۶۹) زینویف و کامنف که در سال ۱۹۲۴ از سیاست های نپ نسبت به دهقانان بشدت دفاع کرده بودند در سال ۱۲۵-۱۹۲۷ بر سر همین موضوع بشدت به استالین تاختند. و گفتند که «نپ» موجب بالا رفتن قیمت غلات شده و دولت را از سرمایه لازم برای صنعتی کردن محروم می کند و قیمت «نان پرولتاریا» را هم بالا می برد و پیشروی به سوی سوسیالیسم را به ابد حواله می دهد. در سال ۱۹۲۶ ترتسکی به آن ها پیوست و اپوزیسیون متحد را تشکیل دادند. استالین و بوخارین این اپوزیسیون را محکوم کردند. اکثر دبیران حزبی با استالین سمت گیری کردند. این اپوزیسیون در سال ۱۹۲۷ شکست خورد. دو سال بعد ترتسکی تبعید شد.

شک نیست که قدرت های سرمایه داری بخصوص آلمان که تدارک جنگ جهانی را می دیدند از نقاط شکننده دولت شوروی برای نفوذ و خرابکاری استفاده می کردند و در جامعه نیز پایه برای فعالیت های دشمنان خارجی موجود بود. اما تضادهای مهم درون حزب به تناقضات خود جامعهء سوسیالیستی باز می گشت. خصلت سوسیالیسم به مثابه یک جامعه گذار که از سرمایه داری بریده و هنوز به کمونیسم نرسیده است، در میان کمونیست ها مرتبا به دو خط مشی پا می داد: خط مشی گسترش انقلاب جهانی و تعمیق سوسیالیسم از یک سو، و از سوی دیگر خط مشی توقف کردن در میانهء راه و بازگشت به عقب، به سرمایه داری. این واقعیت متناقض و سیال سوسیالیسم است و با رویکردهای «امنیتی» مهار این تناقضات ناممکن بوده و همه چیز به ضد خود تبدیل می شد. استالین این واقعیت را نمی فهمید. وصل کردن مخالفین به قدرت های سرمایه داری از سوی وی صرفا استدلالی برای تسویه حساب درونی نبود. طبق دیدگاه و تحلیل استالین، در داخل شوروی بدلیل سوسیالیستی شدن مالکیت بر ابزار تولید، طبقات و مبارزه طبقاتی از میان رفته بود و منطقا هر گونه افکار و اعمال بورژوائی وابسته به «خارج» بود که باید به آن به مثابه «دشمن خارجی» برخورد می شد.

مائو در باره استالین

اولین جمعبندی ها از دوران استالین توسط مائوتسه دون ( رهبر انقلاب سوسیالیستی چین) انجام شد. در سال های پس از به قدرت رسیدن رویزیونیست های خروشچفی در شوروی (۱۹۵۶) مائوتسه دون به قدرت رسیدن بورژوازی نوین در شوروی و احیای سرمایه داری در آنجا را تجزیه و تحلیل کرد و به این ترتیب راه را برای شکل گیری جنبش نوین کمونیستی در سراسر جهان باز کرد. اما حتا قبل از آن به نقد تفکر متافیزیکی و سیاست های غلط استالین در رابطه با جنبه های مختلف ساختمان سوسیالیسم پرداخته بود. این امر تاثیر زیادی در جهت گیری های بعدی مائوتسه دون داشت. او در مورد فضای جامعه در دوران استالین می گوید: «بعد از انقلاب اکتبر در دوره ای که استالین در راس امور بود، برای مدت زیادی تفاوت میان دو نوع تضاد را نمی دید.   مسائلی مانند ضد حکومت حرف زدن، از حزب کمونیست ناراضی بودن، انتقاد به دولت، انتقاد به حزب حاکم در اصل مسائل درون خلق است. اما دو نوع انتقاد موجود است: انتقادی که دشمن از ما می کند زیرا از حزب کمونیست ناراضی است؛ و انتقادی که مردم می کنند زیرا از ما ناراضی هستند. میان این دو باید فرق گذاشت. استالین سال ها بین این دو فرق نگذاشت یا اینکه به ندرت میان این ها فرق گذاشت. تعدادی از رفقائی که سال ها در شوروی کار کرده اند به من گفته اند که هیچ تمایزی موجود نبود؛ آدم فقط می توانست در مورد چیزهای خوب حرف بزند و نه بد. فقط باید تحسین می کردی و نه انتقاد؛ هر کس انتقادی می کرد به او به عنوان دشمن مشکوک می شدند و خطر زندانی شدن و اعدام داشت.» (به نقل از کتاب «سخنرانی های محرمانه صدر مائو» – متن «تضادهای میان مردم» ص ۱۳۷- انتشارات مطالعات آسیای شرقی دانشگاه هاروارد- ۱۹۸۹)

«گل هائی که کلاه مارکسیسم به سر دارند همیشه لزوما مارکسیست نیستند. مثلا استالین که ۷۰ درصد مارکسیست بود و ۳۰ درصد بورژوا. این یک اصل پایه ای است. زندگی مارکسیسم … مبارزه با چیزهای مختلف است. فقط در انتقاد متقابل و از طریق انتقاد می تواند تکامل یابد. اما رفقای ما ربط این نکات را نمی بینند.» (همانجا-۱۷۳)

مائو نظری انتقادی نسبت به فرآیند کلکتیویزه کردن کشاورزی در شوروی داشت و می گفت سیاست های استالین، « بیش از اندازه به دهقانان فشار آورد.» الگوی چین در روستاها که به مرحله اداره کمونی روستاها رسید در مقابل تجربه شوروی کیفیتا متفاوت بود. حتا در دوران «جهش بزرگ به پیش» که جابجائی های اقتصادی منجر به ناملایمات جدی و قحطی و مرگ و میر شد اما دولت پرولتری هیچگاه حمایت دهقانان را از دست نداد.

مائو به رویکرد استالین نسبت به مخالفین نیز انتقاد می کرد: «استالین از مخالفین بیش از اندازه ترسید و سایه وحشت را در همه جا گستراند بطوریکه آدم ها از مخالفت کردن می ترسیدند.»

در سال ۱۹۵۶   هنگامی که مائوتسه دون فراخوان کارزار «بگذار صد گل بشکفد و صد مکتب فکری به رقابت با هم برخیزند» را داد، بسیاری فکر کردند که او و کمونیست ها آماده تقدیم قدرت سیاسی به بورژوازی هستند. اما بهیچوجه اینطور نبود. مائو می گفت بگذار همه حرف بزنند و جوانب تاریک ما را روشن کنند اما هیچ نیروئی حق سرنگون کردن دولت پرولتری را ندارد. واضح است که بورژواهای دست راستی از بازگشائی «صد گل بشکفد» برای مقاصد خود استفاده کردند. راستها فراخوان ایجاد نظام دموکراسی غربی داده و خواهان دست کشیدن حزب کمونیست از قدرت شدند و وارد سازماندهی برای عملی کردن آن شدند. حزب هم متقابلا حمله کرد و آنان مجبور به عقب نشینی شدند اما در جریان جوشش فکری و بحث و مجادلات گسترده ای که در این کارزار به راه افتاد، توده های مردم با این حقیقت که مبارزه طبقاتی ادامه دارد و با نظرات حزب و برنامه های آن عمیق تر آشنا شدند. در رابطه با جدال ها و اختلافات سیاسی درون جامعه سوسیالیستی، مائو ارزیابی و سیاستی روشن و دیالکتیکی پیش روی گذاشت: «مبارزه طبقاتی یک واقعیت عینی مستقل از اراده انسان است. … از آن نمیتوان اجتناب کرد … تنها کاری که میشود کرد استفاده حداکثر از اوضاع و هدایت مبارزه به سوی پیروزی است. …ما چه سیاستی باید نسبت به نظرات غیرمارکسیستی اتخاذ کنیم؟ این مساله در مورد ضدانقلابیون شناخته شده و خرابکاران در امر ساختمان سوسیالیستی به آسانی حل میشود: ما به طور ساده حق بیان را از آنها سلب میکنیم. ولی برخورد با افکار نادرست درون خلق کاملا مطلب دیگری است. آیا عملی خواهد بود اگر ما چنین کاری را قدغن کنیم و از آنها امکان هرگونه تظاهری را بگیریم؟ یقیناً خیر. سعی در حل مسایل ایدئولوژیک درون خلق و یا مسایل جهان معنوی انسان ها به وسیله شیوه های سطحی و ساده نه تنها موثر نیست، بلکه فوق العاده زیانبخش است. ممکن است که بتوان از بیان نظرات نادرست جلوگیری کرد، ولی نظرات نادرست مع الوصف همچنان باقی خواهند ماند. وانگهی اگر نظرات صحیح در گلخانه رشد کرده باشند و باد و باران ندیده و مصونیت پیدا نکرده باشند، در برخورد با نظرات ناصحیح پیروز نخواهد شد. از اینرو فقط به وسیله شیوه بحث و انتقاد و اقناع است که میتوان افکار صحیح را واقعا رشد داد و افکار ناصحیح را برطرف ساخت و فقط از این طریق است که میتوان مسایل را واقعا حل کرد.»( مائو- درباره حل تضادهای صحیح درون خلق)

جمعبندی های مائوتسه دون از استالین در دهه ۱۹۵۰ بسیار جسورانه و صحیح بود اما در دهه ۱۹۶۰ این جمعبندی ها را به درک استالین از سوسیالیسم ربط داد. مائو بر خلاف باور استالین اعلام کرد، در جامعه سوسیالیستی طبقات کماکان موجود خواهد بود و خلع ید از طبقه سرمایه داری و همگانی کردن مالکیت بر ابزار تولید، منجر به محو طبقات و تمایزات طبقاتی نمی شود. اما این طبقات از کجا می آیند؟ آیا بقایای روبیده نشدهء گذشته هستند؟ آیا از خارج کشور نفوذ می کنند؟ مائو جواب داد، خیر! خاک سوسیالیسم هنوز به تمایزات طبقاتی پا می دهد و در دل آن کشمکش به سوی سرمایه داری یا کمونیسم در جریان است. بورژوازی نوین از دل این خاک متناقض سربلند می کند و نمایندگان فکری خود را در بالاترین مقامات حزب و دولت سوسیالیستی پیدا می کند. کمونیست های چینی در تشریح خاک متناقض سوسیالیسم گفتند، در این جامعه هنوز مدیر و کارگر هست؛ هنوز عدهء کمی در زمینه کار با فکر و تولید ایده تعلیم می یابند و عدهء زیادی کار یدی می کنند؛ تضاد کار یدی و فکری هنوز هست؛ تضاد میان زن و مرد هنوز هست؛ خانواده بالاجبار موقعیت زن را پائین می راند؛ هنوز روستاها از شهرها عقب ترند و غیره. و تاکید کردند که اگر این تمایزات که از جامعه سرمایه داری به جا مانده اند، برطرف نشوند و جهت گیری جامعه سوسیالیستی کاستن مستمر این شکاف ها نباشد؛ این تمایزات بزرگتر شده و ماهیت کل اقتصاد و روابط اجتماعی را عوض کرده و شرایط احیای سرمایه داری را در مقیاس همه جانبه ایجاد خواهد کرد. به همین دلیل سوسیالیسم یک دوره گذار است که با انقلاب دائم در روابط تولیدی و اجتماعی و در افکار مردم رقم می خورد. این شناخت از خصلت بی ثبات جامعهء گذاری سوسیالیسم و مهار   آن در تئوری های «ادامه مبارزه طبقاتی تحت سوسیالیسم» بدنهء دانش کمونیستی را یک مرحله بالاتر برد و بر بسیاری از «اسرار» احیای سرمایه داری در شوروی آن زمان ( و بعدا احیای سرمایه داری در چین) پرتو افکند.

در حزب کمونیست چین بارها بر سر جهت گیری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور، «مبارزه دو خط» به راه افتاد و هر بار فرآیند این مبارزات به درک عمیق تر قوانین جامعه سوسیالیستی و ماهیت طبقاتی برنامهء هر جناح از حزب منجر شد. این «مبارزه دو خط و دو راه» عامل سرزندگی و پیشرفت حزب دانسته می شد. در دوره «انقلاب کبیر فرهنگی پرولتاریائی» این مبارزه حادتر از همیشه شد و سراسر کشور را در بر گرفت. در این مبارزه، مائوتسه دون عده ای از رهبران حزب را «رهروان سرمایه داری» خواند و خواهان سرنگونی آنان توسط یک خیزش توده ای غیر مسلحانه شد. این انقلاب ده ها میلیون تن از توده های کارگر و دهقان و دانشجو را در سراسر کشور درگیر مطالعه مارکسیسم، مناظره در مورد اسناد برنامه ای طرفین «دو مشی و دو راه» و میتینگ های بحث در کارخانه و دانشگاه و روستا و نوشتن روزنامه های دیواری و انتشار مقالات در روزنامه های کشور کرد. هیچ یک از رهبران سرنگون شده (که دن سیائو پین در راسشان بود) زندانی و اعدام نشدند. اینان در سال ۱۹۷۶ طی یک کودتای نظامی طرفداران مائو را دستگیر و سرکوب کردند و پس از تثبیت قدرت خود، سرمایه داری را در چین احیاء کردند. همین امر موجب شد طرفداران انورخوجه، مائو را به دلیل آنکه رهبران «رهرو سرمایه داری» را در دوران «انقلاب فرهنگی» بالای دار نفرستاده بود، یک لیبرال متعارف بخوانند. اما این نه یک ارزیابی علمی بلکه بازتاب یک تفکر کوته بینانه و پراگماتیستی در مورد فرآیند تاریخی – جهانی مبارزه طبقاتی و محو نظام سرمایه داری و رسیدن به کمونیسم است.

هر چند رهروان سرمایه داری در چین برای پیشبرد برنامه های خود روی به امپریالیسم آمریکا داشتند اما در جریان مبارزات سیاسی که تحت رهبری مائوتسه دون علیه اینان پیش برده می شد هرگز از آنان به عنوان «جاسوس» نام برده نشد. و این علت داشت. زیرا مبارزه سیاسی و ایدئولوژیک بر مبنای یک درک روشن و علمی از اینکه اینان محصول کدام روندهای طبقاتی و مبارزه طبقاتی داخل جامعه سوسیالیستی هستند پیش برده می شد. و رهبری مائوئیست حاضر نبود با استفاده از استدلال های ابزاری و کوته بینانه بر این درک علمی سایه بیندازد و یا فرآیند درک از آن را کوتاه کند.

استفاده ابزاری از شرایط «امنیتی» برای از میدان به در کردن مخالفین

فاجعه «دادگاه های مسکو» در سطوح و لایه های مختلف قابل مشاهده است. استالین نگرشی مکانیکی نسبت به فرآیند پیچیدهء تکامل جامعه سوسیالیستی و مبارزه طبقاتی درون آن داشت و این نگرش مکانیکی در تداخل با شرایط بسیار پیچیده منجر به اتخاذ سیاست هائی شد که فاجعه آفریدند. او میان معضلات مختلف که سرچشمه های مختلف داشتند و لاجرم راه حل های متفاوت طلب می کردند تمایزی نمی گذاشت. تحلیل استالین از ماهیت «اپوزیسیون» این بود که اینان «دشمن» هستند و دارای پلاتفرم «احیای سرمایه داری اند». (۶) او به واقع تمایزی میان «دشمن» که فعالانه در تدارک سرنگونی سوسیالیسم است و کسانی که با سیاست های حزب مخالف اند و حتا پلاتفرم ارتجاعی دارند، نمی دید و همین نگرش، رویکرد او را به تصفیه های حزبی تعیین می کرد.

با این وجود، اقامه دعوا علیه متهمین و فرآیند دادرسی دادگاه ها بر مبنای بررسی پلاتفرم های متهمین پیش نرفت. بلکه بیشتر با استفاده ابزاری از استدلال ها و اتهامات امنیتی پیش رفت. زیرا ایراد اتهام امنیتی سهل الوصول تر از بررسی پلاتفرم های اقتصادی- اجتماعی متهمین بود. بطور نمونه به حکم محکومیت بوخارین به اشد مجازات نگاه کنیم: « ثابت شده است که در سال ۱۹۱۸ بوخارین و یک گروه از کمونیست های چپ همراه با ترتسکی و سوسیال رولوسیونرهای چپ توطئه ای را علیه حکومت شوروی سازمان دادند که عبارت بود از درهم شکستن عهدنامه برست لیتوفسک، دستگیری و کشتن لنین، استالین، اسولدورف و تشکیل یک حکومت جدید.» (سخنان قاضی در دادگاه بوخارین- به فیلم این دادگاه در یوتوب مراجعه کنید) یعنی بوخارین به دلیل جرمی (واهی یا واقعی) که ۲۰ سال پیش از آن مرتکب شده بود محکوم به اعدام شد!

در سطحی دیگر، این دادگاه ها بازتابی از رویکرد رهبری حزب و مشخصا استالین به مسئله «حقیقت» بود. در دیدگاه آنان (و کل جنبش کمونیستی) معیار حقیقت آن بود که در آن لحظه چه چیزی به نفع کشور سوسیالیستی و «طبقه» است و این «نفع» را نیز بسیار کوته نظرانه تعریف می کردند. بررسی فرآیند این دادگاه ها شکی باقی نمی گذارد که نتایج قبل از فرآیند دادرسی روشن بودند. احکام پیشاپیش صادر شده بودند. واژه «دادگاه های نمایشی» بیانگر کامل این دادگاه هاست. برای رهبری حزب تحریف واقعیت های مربوط به متهمین ابزاری بود برای رسیدن به مقاصد. این مقاصد هر چقدر هم که درست و در خدمت سوسیالیسم و رهائی پرولتاریا به نظر می رسید اما به دلیل رویکرد غیر حقیقی به حقیقت، دیر یا زود به ضد خود بدل می شد که شد. و جنبش کمونیستی هنوز تاثیرات آن را حس می کند و بهای آن را می پردازد.

فاجعه دیگر آن بود که اعدام های سریع السیر دیگر جائی برای تصحیح اشتباه باقی نمی گذاشت. به قول مائوتسه دون، پس از بریدن سر، دیگر چیزی جای آن سبز نمی شود.

در این میان به توده های مردم نیز برخورد ابزاری شد. رهبری حزب، چسباندن انگ «دشمن» به متهمین و ایجاد هیجان به حول خبر «کشف شبکهء عظیم توطئه برای بازگرداندن تزار و کولاک ها» را برای قانع کردن توده های کارگر و دهقانان فقیری که برای بدست آوردن جامعه سوسیالیستی فداکاری های شگفت انگیز کرده بودند و عمیقا به حزب و دولت خود اعتماد داشتند، کافی می دید. رهبری حزب نیازی نمی دید که برای آگاه کردن توده ها و فراهم کردن امکان تصمیم گیری آگاهانه آنان را درگیر مناقشات و جدال های بزرگ سیاسی و ایدئولوژیک حزبی کند؛ نیازی نمی دید که سطح آگاهی شان را بالا ببرد؛ به آنان آموزش دهد که آگاهانه به رهبران خود وفادار باشند و هر ادعائی را حتا اگر ضد رهبرانشان هست، بررسی کنند. حزب و رهبری اش با این روش کاملا بیگانه بود و به راحت ترین روش دست می انداخت: به گرایش خودبخودی و حس وفاداری خودبخودی توده ها.  

دادگاه های مسکو همچنین، نمونه ای از آن موارد هشدار دهنده است که نباید در میدان نبرد و زیر فشارها، مانند بورژوازی و مرتجعین عمل کرد. برخی ها معتقدند که تصفیه های خونین در پشت جبهه، ضامن پیروزی ارتش شوروی در جبهه جنگ جهانی دوم بود. اما این نیز دیدی کوته نظرانه نسبت به «پیروز» شدن است. باب آواکیان نکته عمیقی را در مورد اهمیت حیاتی «چطور پیروز شدن» طرح می کند: « یکی از راه های مهم و ظریف دشمن که معمولا از دیده پنهان می ماند این است که حتا هنگامی که شکست خورده است سعی می کند از انقلاب انتقام بگیرد و بذرهای از هم گسیختگی آیندهء آن را بپاشد. این راه چیست؟ این است که انقلابیون را مجبور می کند برای شکست دادنش تبدیل به چیزی بشوند که نیستند. مسئله اینطور است: ما با دشمن در سنگرها رویارو خواهیم شد و باید در میانهء یک نابودی عظیم او را شکست دهیم اما در این فرآیند نباید بگذاریم که تفاوت اساسی میان ما و دشمن از بین برود. مارکس نمونه درخشانی است: او بطور مکرر از نزدیک علیه ایدئولوگ ها و مشاطه گران بورژوازی مبارزه کرد اما هرگز با آن ها مثل آن ها و با جهان بینی آن ها مبارزه نکرد؛ متد مارکس همانقدر شورانگیز است که هدفش الهام بخش.» (مشاهدات- ۶۱)

اختلاف میان فراکسیون های مختلف در حزب کمونیست شوروی، بیان شکلی از مبارزه طبقاتی بود که به یک مسئله حاد در حزب، دولت و جامعه بدل شد و سرانجام به شیوه ای بورژوائی حل شد. شیوه حل این تضادها نه تنها بیانگر اهداف انقلاب پرولتری نبود بلکه بازگشتی به روش های بورژوائی و حتی روشهای فئودالی (مانند، اعتراف به گناه و اعتراف گیری دروغین) بود. انقلاب اکتبر نقد جهان کهنه بود و باید در همه زمینه ها اینگونه پیش می رفت اما نرفت. بدیع بودن دادگاه های مسکو در این بود که شیوه های بورژوایی چون «هدف وسیله را توجیه می کند» و «حقیقت آن چیزی است که اکنون به ما خدمت کند» را وارد جنبش کمونیستی کردند. به این معنا بدیع بود و نه اینکه تاریخ برای اولین بار شاهد چنین شیوه ها و روشهایی بود.

اگر ترتسکی بجای استالین بود

از آنجا که در گفتمان حاکم بر چپ، ترتسکی تبدیل به واژه ای در مقابل و ضد استالین شده است، لازم است به تفکرات وی نیز اشاره ای کنیم.

اسلاوی ژیژک (فیلسوف معاصر) در جزوه ای به نام «ترتسکی» می نویسد: «تصویری که ترتسکیست ها از ترتسکی ارائه می دهند این است: ترتسکی، منتقد استالین، فردی ضد بوروکراتیک و آزادیخواه بود؛ ترتسکی طرفدار خود سازمان یابی کارگران بود؛ ….». ژیژک برای تعیین صحت و سقم این ادعاها یکی از نوشته های ترتسکی به نام «کمونیسم و تروریسم» را بررسی می کند و نشان می دهد که ترتسکی حتا پس از پایان جنگ داخلی در روسیه (سال ۱۹۲۱)، طرفدار به کارگیری ترور سیاسی و سرکوب بیرحمانه علیه نیروهای مخالف بود؛ وی طرف دار نظامی کردن کار و کنترل تام تولید توسط برنامه ریزی مرکزی بود.

این نوشته را ترتسکی در سال ۱۹۲۰ علیه کائوتسکی به نگارش در آورد. بسیاری از بحث های وی در نقد حملاتی که کائوتسکی به دولت نوپای شوروی می کرد و آن را استبدادی می خواند درست است. اما در آن، تفکر ماتریالیست مکانیکی و ترکیب آن با استبداد تزاری (که بعدها خودش حزب بلشویک را متهم به آن کرد) کاملا مشهود است. ترتسکی می نویسد:

«به کار گرفتن خدمت کار اجباری، بدون بکاربستن درجاتی از روش های نظامی کردن کار، غیر قابل تصور است … اگر سازمان دادن حیات اقتصادی بدون به کار گرفتن خدمت کار اجباری غیر قابل تصور است، این نیز بدون لغو افسانه آزادی کار (تاکید از ماست ) و بدون جایگزین کردن آن با اصل اجباری که با اجبار واقعی کامل می شود غیر قابل تحقق است … زیرا ما بدون تنظیم اقتدار منشانهء نیروهای اقتصادی و منابع اقتصادی و منابع کشور و توزیع نیروی کار از مرکز و در هماهنگی با نقشه عمومی دولت، هرگز سوسیالیسم نخواهیم داشت. دولت کارگری خود را صاحب اختیار می داند که هر کارگری را به هر جا که لازم است بفرستد.» (نقل شده در ژیژک- ترتسکی- «تروریسم و کمونیسم»- ص xi )

ترتسکی برای توجیه این «فاشیسم سوسیالیستی» می گوید، این روش برای رسیدن به سوسیالیسم لازم است!! سوال اینجاست که این چه «وسیله ای» است که کاملا در تضاد با هدف است؟ ببینیم چه می گوید:

«در سوسیالیسم هیچ اجباری نخواهد بود. … معذالک راه به سوی سوسیالیسم از دوره ای می گذرد که اصل دولت به بالاترین شدت ممکن می رسد. … همانطور که لامپ قبل از سوختن، یک شعلهء درخشان می کشد، دولت نیز قبل از ناپدید شدن شکل دیکتاتوری پرولتاریا را بخود می گیرد – یعنی بیرحم ترین شکل دولت که حیات شهروندان را در همه جهات بطور اقتدارمنشانه در بر می گیرد.» (همانجا).

ترتسکی تصریح می کند دیکتاتوری پرولتاریا همان دیکتاتوری حزب است: «ما بیش از یک بار متهم شده ایم که دیکتاتوری شوراها با دیکتاتوری حزب خود جایگزین کرده ایم. بله با انصاف کامل می توان گفت که دیکتاتوری شوراها فقط از طریق دیکتاتوری حزب ممکن شد.» (همانجا- ص xiv)

حال که اینجا هستیم یک سری هم به تفکر ماتریالیست مکانیکی خطرناک ترتسکی در مورد «انسان نوین» بزنیم:

«انسان چیست؟ او بهیچوجه یک موجود تمام شده و موزون نیست. خیر. هنوز مخلوقی است که بشدت ناهموار است. انسان به مثابه حیوان، طبق نقشه تکامل نیافته بلکه خودبخودی تکامل یافته و تضادهای زیادی را انباشت کرده است. این مسئله که چگونه باید او را تعلیم داد و تنظیم کرد، چگونه ساخت فیزیکی و روحی وی را بهبود بخشید یک مشکل عظیم است که فقط بر پایه سوسیالیسم می توان آن را فهمید … تولید یک «نسخه بهبود یافته» انسان وظیفه آتی کمونیسم است. … انسان باید به خودش نگاه کند و خود را به مثابه یک مواد خام ببیند یا در بهترین حالت یک محصول نیم ساخت ببیند و بگوید: بالاخره هوموسپین عزیزم من رویت کار خواهم کرد.» (همانجا صxxix)

آیا بجا نیست که بپرسیم اگر ترتسکی به جای استالین در راس حزب کمونیست و دولت شوروی قرار می گرفت، با کارگران و دهقانان شوروی و مخالفین خود در حزب چه می کرد؟

ترتسکیست ها «مظلوم» واقع شدن ترتسکی را در کشمکش های سیاسی شوروی مساوی با صحیح بودن نظریه های او قلمداد کرده اند. این روش نیز بشدت پراگماتیستی، پوزیتویستی و ابزارگرایانه است. با یک ارزیابی علمی به سادگی می توان خلاف این ادعا را ثابت کرد و در آینده چنین خواهیم کرد.

آئین ها و قواعد در دولت سوسیالیستی

تجربه «دادگاه های مسکو» چالش های گوناگونی را در رابطه با دولت سوسیالیستی طرح می کند که یکی از آن ها جایگاه قانون و آئین های دادرسی قانونی در دولت سوسیالیستی و فرآیند اجرای آنهاست. هرچند بطور رسمی دادگاه های مسکو طبق اصل ۵۸ قانون کیفری شوروی پیش برده شدند اما جدا از درستی و وضوح این قانون، رهبری حزب با دست باز در فرآیند این دادرسی دخالت می کرد. همانطور که از گفته های ترتسکی پیداست، این طرز تفکر، منحصر به استالین و دوره استالین نبود.   البته جنگ داخلی ۵ ساله (۱۹۱۷-۱۹۲۱) در شکل دادن به طرز تفکر آنان در مورد «حکومت داری» موثر بود اما ریشه ها به قبل از انقلاب ۱۹۱۷ بر می گردد. خود لنین در باره «قانون» و دیکتاتوری پرولتاریا گفته بود: دیکتاتوری پرولتاریا مشروط به قانون نیست!

باب آواکیان در مقاله ای تحت عنوان   «تلاطم های انقلابی و قانون: تضادی که حتا در جامعه سوسیالیستی موجود است» و «شرایط مرگ و زندگی … اعمال قدرت و حق مردم» (۲۰۰۳) به نقد این اظهاریه می پردازد و می گوید: «چطور ممکن است دیکتاتوری پرولتاریا مشروط به قانون نباشد؟ قانون بازتابی از پویش های نظام اجتماعی موجود است و مسلم است که دیکتاتوری پرولتاریا نیز نیازمند قانون و محدوده های رسمی است. یکی از واقعیت های جامعهء سوسیالیستی این خواهد بود که بسیاری از اهالی کشور مخالف سوسیالیسم خواهند بود. دولت سوسیالیستی با این ها چه رفتاری خواهد داشت؟ آیا حق دخالت در امور جامعه را باید داشته باشند یا نه؟ در چه محدوده ای؟ محدوده یعنی همان قانون! علاوه بر این، فقط مخالفین و متحدین نیستند که باید طبق قانون رفتار کنند بلکه خود رهبران حزب و دولت سوسیالیستی و نهادهای دولت باید بیش از دیگران طبق قانون رفتار کنند. برای حفظ جبهه متحد میان دولت سوسیالیستی و مخالفین سوسیالیسم چنین امری بسیار ضروری است.»

مضافا، دولت دیکتاتوری پرولتاریا خود پر از اشکال و آشغال است– هم به لحاظ ماهیت متناقض جامعه سوسیالیستی و هم به لحاظ افرادی که واردش می شوند و روابط و افکار گذشته را حمل می کنند و این روابط و افکار کهن مرتبا بازتولید می شوند. آیا شهروندان باید در معرض مراحم این افراد باشند یا اینکه یک قرارداد اجتماعی باید این ها را نیز مهار کند؟ یکی از پاسخ های نادرست به این چالش آن است که: با بکاربستن «اصل کمون» (فراخواندن مامورین دولتی توسط توده های کمون) مسئله حل می شود. اما جامعهء امروزی بسیار پیچیده تر از این هاست. چه کسی فرا می خواند؟ آیا برای «فرا خواندن» باید به توده های کارگر اتکاء کرد؟ اما کارگران نیز مانند بقیه مردم اغلب با گرایشات خودبخودی حرکت می کنند و این خودروئی یک وجه مشحصهء توده ها در سوسیالیسم هم خواهد بود. هیچ نظامی نمی تواند اینگونه کار کند. حتا کسانی که با حرارت این اصل کمونی را تبلیغ می کنند حاضر نیستند در جامعه ای که قوانین بازی آن روشن نیست زندگی کنند.

صحبت بر سر آن نیست که قوانین ما در سوسیالیسم دارای جنبهء اجبار نخواهد بود. مسلما خواهد بود. باب آواکیان می گوید: «بله در سوسیالیسم هم مانند سرمایه داری، اجبار هست. … بله، همیشه پارامترهائی هست و پارامترها را هم همیشه آدم ها تعیین می کنند. در این رابطه چند سوال طرح می شود: طبق چه اصولی تعیین می شوند؟ و آیا بازی قواعدی دارد (به معنای نسبی) یا اینکه اختیاری است؟ بازی باید قواعدی داشته باشد که همه از آن تبعیت کنند. هر چند این قواعد نمی توانند ایستا و همیشه یک جور باشند و متغیرند اما باید وجود داشته باشند. برای همین است که حتا در جامعه سوسیالیستی باید قوانین و قانون اساسی باشد تا مردم بدانند که قواعد بازی چیست. امور چگونه تصمیم گیری می شود و توسط چه کسانی تصمیم گیری می شود؟ و از طریق چه فرآیندها و آئین های قانونی و نهادهائی تصمیم گیری شده و به اجرا گذاشته می شوند؟   چی و کی نسبت به چی و کی جوابگوست؟ این ها چیزهائی است که در جامعه سوسیالیستی هنوز باید باشد. اگر چنین نهادها و ابزارهائی نباشند و فقط «حزب و توده ها» باشد آنوقت می تواند بسیار اختیاری شود. اشکال بحث لنین در مورد دیکتاتوری یک حاکمیت بدون محدودیت است و مشخصا در مورد حکومت نامشروط به قانون، در همین است. … پس کی این دیکتاتوری را اعمال می کند و توده ها چگونه باید بدانند که قواعد چیستند ؟ این یکی از مشکلات است. اگر آن ها ندانند که قواعد چیستند چگونه می توانند آرامش نسبی داشته باشند؟ چگونه می توانند به جامعه سوسیالیستی و پیشرفت به سوی کمونیسم کمک کنند؟ و ما چگونه می توانیم با مردم به روشی خوب و برای هدفی خوب مبارزه کنیم؟ وقتی لنین این چیزها را می نوشت تجربه دیکتاتوری پرولتاریا فراتر از کمون پاریس که عمری کوتاه داشت نبود یا در سال های اول جمهوری شوروی بود که هنوز تجربه کمی موجود بود و هیچ کس فکر نمی کرد این دیکتاتوری پرولتاریا عمر زیادی داشته باشد. … یک موضوع دیگر هم آنست که وقتی مارکس «مبارزات طبقاتی در فرانسه» را نوشت و گفت دیکتاتوری پرولتاریا یک دوره گذار ضروری برای تحقق «چهار کلیت» و کمونیسم است فکر نمی کرد که این دوره مثلا ۱۵۰ سال یا بیشتر طول بکشد. اگر فکر کنیم که دوره گذار چند سال است و بعد کمونیسم فرا می رسد، این یک موضوع دیگر است. اما اگر ۲۵ سال پیش یا پیش تر از آن بود ما احتمالا اینطور جواب می دادیم: «قوانین را همیشه یکی تعیین می کند، پارامترهای را کسی می چیند. شما هم خیالتان را ناراحت نکنید. ما بهتر از بورژوازی هستیم. پایان بحث.» اما باید بیش از این گفت و بیش از این در مورد این مسئله عمیقا فکر کرد. هر چند هر دو نکته درست است که بالاخره کسی پارامترها را تعیین می کند و ما هم از بورژوازی بهتر هستیم. اما بهتر است در این حد نمانیم و اگر در این حد از مسئله بمانیم از بورژوازی بهتر نخواهیم بود و بهتر است راجع به این مسئله فکر کنیم. و رمز ماجرا دقیقا در همین جاست.» (به نقل از کتاب «مشاهداتی در باره هنر، علم و فلسفه ص ۱۰۹)

توضیحات

۱– باب آواکیان، تئوریسین کمونیست و صدر حزب کمونیست انقلابی آمریکا. از دهه ۱۹۸۰ به این سو در پرتو این واقعیت که کشورهای سوسیالیستی از بین رفته و تبدیل به کشورهای سرمایه داری شدند، دست به بازبینی علمی و انتقادی بدنه تئوری های کمونیستی از مارکس تا مائو و همچنین تجربه دو انقلاب سوسیالیستی روسیه و چین زد. و در این فرآیند موفق شد در زمینه های کلیدی سنتز نوینی از تئوری های کمونیستی ارائه دهد و بدین ترتیب آن ها را بر پایه ای علمی تر و صحیح تر استوار کند.

۲- این گرایش در جنبش ایران، بطور مشخص در نظرات سازمان «توفان» که ملهم از افکار انورخوجه رهبر کشور آلبانی بود بازتاب یافت.

۳- چنین رویکردی را در چپ ایران، «حزب کمونیست ایران» از سال ۱۳۶۲ به این سو زیر رهبری منصور حکمت باب کرد. این حزب در ابتدا از وحدت کومله و سازمانی به نام سهند بوجود آمد و بعدها به شاخه های مختلف تحت نام های «حزب کمونیست ایران» و «حزب کمونیست کارگری» و … تقسیم شد.

۴- از یافته های «کمیسیون دوئی» که در مارس ۱۹۳۷ توسط طرفداران تروتسکی در آمریکا برای بررسی صحت و سقم اتهامات دادگاه های مسکو علیه تروتسکی، تشکیل شد. هر چند تروتسکی در تبعید بود اما یکی از جرائم اقامه شده علیه متهمین ارتباط با تروتسکی بود. این کمیسیون به دلیل آنکه به ریاست معلم و فیلسوف پراگماتیست آمریکائی جان دیوئی برگزار شد به این اسم خوانده می شود.

۵- در این پژوهش به کتاب های آرچ گتی در مورد دوران استالین توجه خاص شده است. پژوهش های او و اولن نائوموف در مورد دادگاه های استالین در آخرین اثرشان به نام «یژوف: مشت آهنین استالین» برخوردار از آرشیوه های دولت شوروی است که در دههء ۱۹۹۰ به روی پژوهش گران تاریخ باز شد. (۲۰۰۸- انتشارات دانشگاه یل- آمریکا) نویسندگان کتاب بهیچوجه از دوستداران استالین نیستند اما تاریخ پژوه هستند و نه مبلغین وزارت امور خارجه آمریکا. در ابتدای کتاب روش تحقیق خود را توضیح داده اند که به نظر علمی و بی طرفانه می آید. اگر در جائی از این روش تخطی کرده اند با خواندن دقیق کتاب معلوم می شود زیرا استاندارهای خود را خوب توضیح داده اند: « … ما از اتکاء به گزارش های ادبی پرهیز کرده ایم. این ها در سه شکل هستند: ژورنالیسم عامه پسند شوروی از اواخر دههء ۱۹۸۰ به بعد؛ خاطرات؛ و «شهادت» هائی که پس از سرنگونی یژوف از قربانیان وی زیر شکنجه گرفته شده است.»

۶- سخنرانی دادستان وقت در دادگاه بوخارین که به احتمال زیاد تحت نظارت استالین یا با تائید وی نوشته شده است این گونه است: «یکسال پیش رفیق استالین از ضعف های دولت تجزیه و تحلیل کرد و به این نتیجه رسید که بلوک بوخارین-ترتسکی باید منحل شود. … اینان دیگر یک حزب سیاسی، یک جنبش سیاسی نیستند. این بلوک بر خلاف اعضای اولیه اش هیچ محتوای ایدئولوژیک و فکری ندارد. و اکنون به راه پستی افتاده و تبدیل به جاسوسان مخفی شده اند. این ها ستون پنجم هستند. کولاک هائی هستند که در را به روی دشمن باز کرده اند و …» (دادگاه بوخارین در یوتوپ) از سوی دیگر در ۶ سپتامبر ۱۹۳۶ استالین به یکی از مقالات «پراودا» که تحت نظارت رئیس پلیس وقت نوشته شده بود انتقاد کرده و می گوید: این مقاله «توطئه» را به یک مسئله شخصی که یک گروه سیاسی علیه گروه سیاسی دیگر مرتکب می شود تقلیل داده است: در حالیکه مهم است تاکید شود که اپوزیسیون دارای پلاتفرم سیاسی احیای سرمایه داری است اما از طرح صریح آن هراس دارند.» (یژوف- ص ۱۹۳)