نشریه حقیقت شماره ۶۸

نظراتی درباره ی سوسیالیسم و کمونیسم

یک نوع بنیاداً نوین از دولت، یک تصویر بنیاداً متفاوت و بزرگ تر از آزادی^(۱)

 _{نوشته ی زیر متن سخنرانی باب آواکیان در جمع گروهی از اعضا و هواداران RCP به سال ۲۰۰۵ است. این متن برای انتشار خارجی ویرایش شده و تیترهای فرعی و زیرنویس ها به آن اضافه شده است.}

چرا ما خواهان قدرت دولتی هستیم؟ چرا ما به قدرت دولتی نیاز داریم؟

بگذارید صاف برویم سر اصل مطلب و به اساسی ترین پرسش بپردازیم: چرا مجموعه ی سخنرانی هایی که تحت عنوان «رسیدن به قله ها، پریدن بدون چتر نجات» ایراد کردم با بحث از قدرت دولتی آغاز شد؟ چرا بر این‌که ما خواهان قدرت دولتی هستیم تأکید کردم؟

از این پاسخ ساده و پایه ای شروع می کنم که این خواسته ی صحیحی است. این یک خواسته ی ضروری است. قدرت دولتی وقتی که در دست افراد درست، طبقه ی درست، و در خدمت کارهای درست قرار داشته باشد چیز خوب و فوق العاده ای است. کارهای درستی مانند پایان بخشیدن به استثمار، ستم و نابرابری اجتماعی. آفرینش دنیایی که در آن نوع بشر می تواند به شیوه های نوین و عظیم تر از پیش شکوفا شود. آفرینش یک دنیای کمونیستی.

برای این‌که تصویر روشنی از این حرف داشته باشید کافی است به همه ی چیزهایی که مردم در قید و بندش هستند فکر کنید. حالا در این مورد چیزهایی می گویم و جلوتر هم دوباره به این خواهم پرداخت. به همه ی چیزهایی که بر مردم مسلط است فکر کنید و به این که با داشتن قدرت دولتی انقلابی برای ریشه کن کردن این ها چه کارها می شد کرد. و به این‌که به علت نداشتن قدرت دولتی، ما چه کارهایی در این مورد نمی توانیم انجام دهیم. برای نمونه به این فکر کنید که مردم محلات فقیرنشین چگونه تحقیر، آزار، وحشی گری آشکار و حتی کشتار مکرر توسط قدرت دولتی موجود و مشخصاً توسط پلیس را تحمل می کنند. به این فکر کنید که اگر قدرت دولتی در دست توده های مردم بود به مشکلاتی که بین توده ها وجود دارد رویکردی کاملاً متفاوت داشت و به شیوه ای متفاوت آن ها را حل می کرد. و اگر دولت در دست مردم بود و دستگاه دولتی آنان را در محو هر آنچه نشان از شرایط کنونی دارد حمایت می کرد آن‌گاه چگونه دنیایی داشتیم؟

به مساله ی تجاوز جنسی در جامعه فکر کنید که مساله ی عظیمی است و در مناسبات بنیادین این جامعه عمیقاً ریشه دارد. فکر کنید که وقتی سرمایه داری سرنگون شود و دولت سوسیالیستی بر سر کار بیاید، حتی در کوتاه مدت چه کارهایی در این مورد می توان انجام داد. با به کارگیری قدرت دولتی به شیوه ای انقلابی و بر یک مبنای کمونیستی (بر مبنای رهبری کمونیستی و اهداف کمونیستی) می توان موارد تجاوز جنسی را به میزان زیادی کاهش داد و آن را از یک پدیده ی مهم به چیزی که به ندرت اتفاق می افتد تغییر داد و راه های تعیین کننده ای را برای نابودی کامل آن گشود.

می توان فهرست بلند بالایی از آنچه به علت فقدان قدرت دولتی در دست توده ها، بر سر مردم دنیا می آید تهیه کرد. از همه ی چیزهایی که دائماً مردم را در انقیاد نگاه می دارد. از شرایط بیماری و سوءتغذیه. از آنچه که در کلام قدرتمند مارکس «درد کشنده ی زحمت» نام گرفت و همراه با فقر و خشونت خردکننده و هزار جور آزار و رنج غیرضروری دیگر بر میلیاردها نفر در سراسر دنیا اعمال می شود. و این وضعیت اساساً به خاطر آن است که قدرت دولتی به جای این‌که در دست مردم باشد در اختیار استثمارگران و ستم کاران است.

در این مرحله از تاریخ، هیچ زن یا مردی نمی تواند اسم خود را کمونیست بگذارد اگر خواهان قدرت دولتی نباشد، دل نگران دستیابی به آن نباشد، و نداند که اگر به آن دست یافت با آن چه باید بکند. این کار پیچیدگی های زیادی دارد ولی زمانش رسیده که مطلقاً هرگونه ابراز تأسفی در مورد خواست قدرت دولتی یا تردیدها و نگرانی های اگزیستانسیالیستی در مورد این‌که دولت های پرولتری خوبند یا بد را کنار بگذاریم. آن ها خیلی خوبند. شما می توانید و می باید متن سخنرانی هایی را که ریموند لوتا در چند دانشگاه ایراد کرده مطالعه کنید. این سخنرانی ها که عنوان «ترازنامه ی درست را جلو بگذاریم»^(۲) بر خود دارد درباره ی تاریخ اعمال دیکتاتوری پرولتاریا توسط پرولتاریا است. این گونه می توانیم ببینیم که علی رغم خطاهای واقعی، بر مبنای اعمال قدرت دولتی توسط پرولترها و تحت رهبری پیشاهنگان کمونیست آنان، قادر به انجام چه کارهایی بودیم. اگر رویکرد شما کاملاً علمی باشد، می بینید که هیچ یک از آن پدیده های مثبت و حقیقتاً تاریخی جهانی بدون دولت انقلابی حاصل نمی شد. و شما می توانید به همه ی کارهایی که در دنیای امروز به انجامش نیاز است نگاه کنید. منظورم همه ی کارهایی است که برای خلاص شدن از شر همه ی دهشت هایی که بر توده ها وارد می شود لازم است و همه ی کارهای ضروری برای پیشروی به مرحله ای از جامعه که در آن هیچ پایه و اساسی برای این دهشت ها موجود نباشد. آنگاه می توانید به روشنی ببینید که چرا قدرت دولتی چیزی بسیار خوب و بسیار ضروری‌ای است.

البته در زمینه ی جهت گیری، سؤالاتی اساسی مطرح است: ما این قدرت دولتی را برای چه کسی و چه هدفی می خواهیم؟ جهت گیری صحیح، یعنی خواست قدرت دولتی و اراده و توانایی در رهبری مردم به سوی هدفی که برای آنان بسیار مهم و به واقع ارزشمند است، یعنی رهایی مردم و نهایتاً رهایی کل نوع بشر.

یک ترازنامه

امروز شاید بیش از هر زمان دیگر، بهتان ها و تحریفات بی شمار در مورد تاریخ جامعه ی سوسیالیستی و قدرت دولتی پرولتری رواج دارد. بدون یک رویکرد صادقانه و علمی، درک صحیح دستاوردهای عظیم یا خطاهای مهم این تجربه و نیز فهم سنتز نوینی که لازمه ی «انجام بهتر» دور بعدی انقلابات پرولتری و برقراری دولت های سوسیالیستی است ناممکن خواهد بود.

پیش از هر چیز، بیایید همه چیز را بسنجیم و به ترازنامه ای دست یابیم. کفه ی ترازو به کدام سمت سنگینی می کند؟ بیایید تا اموری مانند غلبه بر استثمار و ستم توده های مردم در آن کشورها، آفرینش مناسبات اجتماعی نوین، فرهنگ نوین، شیوه های نوین تفکر، مناسبات بین المللی نوین را در یک کفه قرار دهیم. همه ی این ها را در یک سمت بگذاریم و نسبت به شیوه های ادعایی یا حتا واقعی که در جریان این اقدامات در پیش گرفته شد و نتوانست یک رشته مشکلات را حل کند و نتیجتاً باعث آزار برخی از مردم از جمله از میان هنرمندان و روشن فکران شد، بسنجیم.

آیا این مهم است که از سال ۱۹۷۰ دیگر توده های مردم در چین از گرسنگی رنج نمی بردند؟ آیا این مهم است که بعد از فقط گذشت ۲۰ سال از استقرار جامعه ی سوسیالیستی، چین برای نخستین بار بعد از چند قرن یا یک هزاره توانست مشکل غذا را به مفهومی اساسی حل کند؟ آیا این مسائل برای هیچ کس اهمیتی دارد؟ آیا این مهم است که توده های مردم می توانستند صبح از خواب بلند شوند و به خیابان بروند و ترسی از پلیس یا حتی از یکدیگر نداشته باشند، زیرا قدرت نوین دولتی ایجاد مناسبات اجتماعی نوینی را امکان پذیر کرده بود؟ آیا این مهم است که برای نخستین بار در تاریخ چین، توده های مردم در امر اداره ی امور دولت و مبارزه برای تعیین جهت جامعه و تعیین سمت و سوی اوضاع و مبارزات مردم دنیا تشویق و رهبری شدند؟ و این کار در مقیاسی انجام شد که واقعاً در تاریخ دنیا بی سابقه بود؟ آیا این اهمیتی دارد؟

بنا بر این اگر می خواهید ترازنامه ای ارائه دهید، نباید تصویر کلی را فراموش کنید و از درک آنچه واقعاً در یک بعد گسترده تر جریان داشت باز بمانید. بله، اشتباهات و حتی برخی زیاده روی های واقعی که در انقلاب فرهنگی رخ دارد چیزهای بدی بود که باید در نظر بگیریم و آن ها را مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار دهیم. شماری از هنرمندان که در آن دوره در چین زندگی می کردند گفته اند که «طی انقلاب فرهنگی نمی گذاشتند که بعضی از آثار هنری خود را به نمایش بگذاریم». بله، در این زمینه برخی مشکلات واقعی وجود داشت که نیاز به جمع بندی عمیق و همه جانبه دارد. و تکرار می کنم، ما نیاز به یک سنتز نوین داریم که بتوانیم در دور بعد بهتر عمل کنیم. ولی، باز هم می گویم که در چارچوب یک جهت گیری اساسی، باید این جور مسائل را در کفه ی ترازو قرار دهیم و نسبت به این واقعیت بسنجیم که برای نخستین بار در تاریخ چین، توده های مردم دیگر مثل برده در کارخانه های تحت مدیریت تک نفره، قطعه کاری، شتاب بخشیدن به روند کار و امثالهم کار نمی کردند و به شکل فزاینده ای به صاحبان جامعه تبدیل می شدند. این درست نقطه ی مقابل چیزی است که در تمامی جوامع دنیا از جمله ایالات متحده جریان دارد. یعنی در کشورهایی که قدرت دولتی در اختیار پرولتاریا نیست. آیا این اهمیتی دارد؟ این مساله را در ارتباط با برخی واقعیات (مثلاً این‌که طی انقلاب فرهنگی چین به برخی تولیدات در زمینه ی رقص اجازه نمایش داده نشد) چگونه ارزیابی می کنیم؟

حرف های باریشنیکف (Baryshnikov) را درباره ی تجربه ی خروج از شوروی و آمدنش به آمریکا به یاد دارم. این مربوط به دوره ای است که هر دو کشور سرمایه داری بودند. شوروی یک کشور رویزیونیست (سوسیالیست در اسم و سرمایه داری در محتوا) بود و آمریکا هم که یک کشور آشکارا سرمایه داری بود. باریشنیکف تا حدی مساله را صادقانه مطرح کرد و گفت که اتحاد شوروی را ترک کرده زیرا به ملت اجازه نمی دادندبالانشین (Balanchine) برقصند. ولی از طرف دیگر، از دیر باز در اتحاد شوروی اگر کسی تمایل داشت باله برقصد و در این زمینه استعدادش را نشان می داد، دولت واقعاً از او حمایت می کرد و همه ی منابع را از اختیارش می گذاشت تا باله یاد بگیرد. باریشنیکف حداقل آن قدر صادق بود که بگوید او از این موقعیت حداکثر استفاده را کرد تا آن قدر خبره شود که بتواند بالانشین برقصد و سپس شوروی را به قصد آمریکا ترک کرد و به جایی آمد که اجازه ی رقص بالانشین را به او می دادند. و آن قدر صادق بود که از سختی هایی که تعداد زیاد و حتی اکثر رقصندگان روس در آمریکا تحمل می کردند بگوید. بسیاری از آنان در رستوران ها پیش خدمت بودند یا شغلی مشابه این داشتند تا بتوانند امرار معاش کنند. بنا بر این نمی توانستند خود را تمام وقت وقف هنرشان کنند. خب، در این مورد بحث ما از رویزیونیسم در اتحاد شوروی است و نه از سوسیالیسم. ولی بگذارید این طور در نظر بگیریم که در یک کشور سوسیالیستی واقعی نگذارند شما «بالانشین» برقصید. آیا باید این مورد را بیشتر بررسی کنیم تا به سنتز بهتری دست یابیم؟ بله. ولی ضمناً، به عنوان بخشی از ارزیابی دقیق و علمی امور، بسیار مهم است که دستاوردها و راهگشایی هایی که طی انقلاب فرهنگی چین نه فقط در عرصه ی سیاست بلکه در زمینه ی هنر از جمله در زمینه ی باله و رقص انجام شد را نادیده نگیریم یا به آن کم بها ندهیم.

یکی از تحریفاتی که این روزها در میان تحریفات بسیار، زیاد می شنویم درباره ی این است که چگونه طی انقلاب فرهنگی شمار زیادی از روشنفکران را به روستاها فرستادند. همان طور که بارها گفته ام هیچ کس از صدها میلیون دهقان چین نپرسید که آیا می خواهند به روستا بروند یا نه؟ آیا این حرف من جواب کاملی در مورد چگونگی رفتار با روشنفکران در انقلاب فرهنگی است؟ خیر. ما به یک جهش دیگر نیاز داریم. به سنتزی فراتر و جدید احتیاج داریم. ولی اگر قرار است این چیزها را سبک و سنگین کنیم باید از کجا شروع کنیم تا به یک سنتز نوین دست بیابیم؟ نقطه ی شروع ما کجا است؟ جای پایمان را کجا باید سفت کنیم؟ جهت گیری پایه ای ما چیست؟ آیا از توده های مردم و نیازها و منافع آنان و هدف دگرگون کردن کل جامعه و دنیا و نهایتاً رهایی کل نوع بشر از جمله روشنفکران و بقیه ی قشرها از قیود جامعه ی طبقاتی و همه ی نتایجی که به همراه دارد شروع می کنیم؟ نه به شیوه ای خام که توده ها را به مفهومی اکونومیستی به رقابت با روشنفکران بر می انگیزد یا در پی انتقام از روشنفکران و سایر قشرهای مردم است که به لحاظ تاریخی جایگاه ممتازتری در اختیار داشته اند اما جزءِ حاکمان نظام و استثمارگران و ستم کاران بر توده ها نیستند، بلکه با نگاه به نیازها و منافع اساسی توده های مردم و برای دگرگون کردن همه ی دنیا و رهایی کل نوع بشر.

از کجا شروع می کنیم؟ آیا از فرد و نگرانی های فردگرایانه شروع می کنیم؟ یا از مسائل اساسی شروع می کنیم و توده های مردم و مناسبات اساسی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جامعه و دنیا را مد نظر داریم و از اینجا حرکت می کنیم و بر این پایه سنتز می کنیم؟ به مثابه ی یک نقطه ی اساسی در جهت گیری و رویکرد، ما باید از جای صحیح کارمان را شروع کنیم. همان طور که بارها تأکید کرده ام، رویکرد ما نباید زیر پا گذاشتن حقوق افراد و فردیت باشد، بلکه برعکس باید در پی شکوفا کردن هر چه کامل تر این امر در بین اکثریت عظیم مردم جامعه و نهایتاً در میان نوع بشر در کل دنیا باشیم. همزمان، ما نمی توانیم برای دغدغه های افراد مشخص وزن بیشتری از مسائل گسترده تری که در زمینه ی چگونگی ریشه کن کردن کل استثمار و ستم و پیشروی به سوی رهایی کل نوع بشر وجود دارد قائل شویم. جلوتر به این مساله خواهم پرداخت که کارهایی خیلی بیشتری در این زمینه باید انجام شود و ما نمی توانیم و نباید جهت گیری و رویکردی تنگ نظرانه و ساده لوحانه در پیش بگیریم. اگر می خواهیم کاری را که بدان نیاز است انجام دهیم، نباید ساده لوحی، اکونومیسم و «خط انتقام» را در بین توده های مردم تبلیغ کنیم. اگر واقعاً هدف رهایی کل نوع بشر را دنبال می کنیم و در پی گسست تمام و کمال از همه ی چیزهای موجود هستیم، (که باید چنین باشد) نباید چنان رویکردی را تبلیغ کنیم. اهدافی که گفتم نه بر پایه ی جهش به عقب به سمت دمکراسی بورژوایی و فردگرایی بورژوایی، بلکه بر پایه ی جهش به پیش تحقق خواهد یافت. یعنی به سمت آنچه که سنتز نوین و عالی تری از دمکراسی بورژوایی است. به سمت آنچه که مبنا و هدفش دنیای کمونیستی است. دنیایی که در آن، بر هر نوع مناسبات استثماری و ستم گرانه غلبه می شود و آن را برای همیشه در خاکِ گذشته دفن می کند.

درک صحیح از یک جمله: «با استواری از آن دفاع می کنم ولی نمی خواهم در آن زندگی کنم.»

حالا می خواهم در مورد فهم و به کاربست صحیح این حرف که از جانب یکی از رفقا در جنبش بین المللی کمونیستی اظهار شده و من هم توافق محکم خود را با آن ابراز کرده ام صحبت کنم: «من با استواری از تجربه ی تاکنونی انقلاب سوسیالیستی دفاع می کنم، اما نمی خواهم در آن جوامع زندگی کنم.» این اظهاریه ای است که ممکن است غلط فهمیده یا برداشت شود. برخی افراد که باید آنان را بهتر شناخت، چون هواخواه آرمان کمونیسم هستند ولی فریادهای ظاهراً تمام نشدنی و کرکننده ی ضد کمونیستی آنان را تحت تأثیر قرار داد و حتی به انحراف کشانده، این جهت گیری را از دل اظهاریه ی فوق الذکر بیرون می کشند که: «پس بالاخره می توانیم همه ی باری که استالین بر دوش مان گذاشته بود را زمین بیندازیم. دیگر مجبور نیستیم در موردش توضیح بدهیم. ما حتی می توانیم از زیر بار مائو هم شانه خالی کنیم. آنان به ما مربوط نبودند. ما یک سنتز جدید داریم. ما نمی خواهیم در آن جوامع زندگی کنیم پس لازم نیست پاسخ گوی مسائل آن ها باشیم.» این تحریفِ کاملِ جمله‌ی «با استواری دفاع می کنم ولی نمی خواهم در آنجا زندگی کنم» است.

از اینجا شروع کنیم که اولاً معنی «با استواری دفاع می کنم» چیست؟ و جنبه ی عمده در این جمله کدام است؟ اگر مساله را در یک دورنمای تاریخی نگاه کنیم، جنبه ی عمده دفاع استوارانه است. در تجربه ی تاریخی سوسیالیسم، راهگشایی های مثبت، بسیاری مثبتی انجام شد و هم زمان، خطاهای واقعی و در مواردی بسیار جدی وجود داشت که ما نمی خواهیم تکرارشان کنیم. حتی با وجود همه ی ضروریاتی که در مقابل ما قرار خواهند گرفت، ما نباید تکرارشان کنیم. ما باید بتوانیم حداقل در عرصه های حیاتی، فراتر از آنچه بود جهش کنیم و گسست هایی انجام دهیم. ولی وقتی گفته می شود، «با استواری دفاع می کنم ولی نمی خواهم در آنجا زندگی کنم»، ترجیع بند یک ترانه ی قدیمی به گوش می رسد: در مقایسه با چی؟ اگر برداشت از «نمی خواهم در آنجا زندگی کنم» تحریف شده و این بشود که در مقایسه با جامعه ی بورژوایی نمی خواهم در آنجا زندگی کنم باید بگویم: نه! یک بار دیگر مسائل را بسنجیم. اگر بر سر این دوراهی قرار گرفته باشم که یا باید در جامعه ی بورژوایی زندگی کنم و یا در کشورهایی که پرولتاریا قدرت سیاسی را در دست دارد، حتی یک لحظه را هم برای بستن چمدانم تلف نمی کردم و با سر به طرف جایی که پرولتاریا قدرت سیاسی را در اختیار دارد حرکت می کردم. (خنده ی حضار). مورد مقایسه این نیست. این یک تحریف و وارونه سازی کامل است. در مقایسه با چه «نمی خواهم در آنجا زندگی کنم»؟ در مقایسه با چیزی که ما می توانیم و می باید در دور بعدی به آن برسیم. نکته این است. آینده را بر این شالوده می سازیم اما به جلو جهش می کنیم و بله، گسست هایی انجام می دهیم. بله، کار را بهتر از قبل انجام می دهیم. بنا بر این معیار این است: در مقایسه با آنچه که ما می توانیم و می باید در دور بعدی حاصل کنیم. این است معنی آن اظهاریه ی عامدانه ی تحریک کننده.

بنا بر این باید در مورد جنبه ی عمده، روشن باشیم. دفاع شجاعانه جنبه ی عمده است. علتش این نیست که ما خوشمان می آید این عمده باشد، پس بیایید «بر عمده تأکید بگذاریم.» خیر. علتش این است که این حقیقت است و با واقعیت عینی خوانایی دارد. اگر اولین دور دولت های سوسیالیستی و انقلابات پرولتری عمدتاً منفی بود، ما باید این را می گفتیم. باید به مصاف این چالش می رفتیم و علتش را عمیقاً تجزیه و تحلیل می کردیم و ارزیابی و تحلیل مان را با مردم در میان می گذاشتیم. ولی وقتی که چنین نیست، این طرف و آن طرف راه افتادن و چنین رفتار کردن، فقط به این خاطر که کرنش به تعصبات خودبه خودی بورژوایی و تبلیغات منظم ضد کمونیستی کار ساده تری است، معنایی جز خیانت به اهدافمان ندارد. این حقیقت ندارد که آن تجربه ی تاریخی عمدتاً منفی بوده است. این واقعی نیست و تلاش برای دنباله روی از جریان خودروی آنچه در گوش مردم تبلیغ شده و ذهنشان را شکل داده، به قول لنین، قطعاً به منجلاب منجر خواهد شد. اگر شما بکوشید حرف هایتان را بچرخانید و وارونه کنید تا با پیش داوری های مردمی که ذهنشان بدون اغراق توسط تبلیغات و تحریفات و دروغ های ضد کمونیستی بمباران و داغان شده، همساز شوید دیگر نمی توانید هیچ موضعی اختیار کنید. این روزها ضد کمونیسم به یک صنعت خانگی شبیه شده است. یا اگر بخواهم آن را به یک پدیده ی دیگر در فرهنگ عامه تشبیه کنم، مثل بالا بردن بانک در بازی پوکر است. اولی می گوید: «مائو ده میلیون نفر رو کشت.» دومی می گوید: «ده میلیونت رو دیدم ده میلیون دیگر هم روش.» (خنده ی حضار) این چیزی است که در میان دنباله روان اردوی روشن فکری امپریالیسم جریان دارد و خیلی ها هم بدون هیچ برخورد نقادانه ای با آن همراه شده اند. همان افرادی که باید بهتر بدانند و بهتر می دانند اگر تفکر انتقادی خود را هنگامی که با حمله به کمونیسم روبه رو می شوند تعطیل نکنند، خیلی از افراد خوب منجمله از میان هنرمندان و روشنفکران و کسانی که در دنیای آکادمیک فعالیت دارند با این جریان همراه شده اند.

من این نکته را در مورد «جارد دایموند» خاطرنشان کرده ام. او کتابی به اسم «اسلحه، میکروب  و فولاد» نوشته که بعضی جنبه های غیرعلمی و بعضی نکات مکانیکی دارد ولی در مجموع کتاب خیلی خوبی است. و این وسط وقتی که او در یک کتاب فروشی درباره ی کتابش صحبت می کرده مسخره ترین و ابلهانه ترین حرف ها را در مورد چین و انقلاب فرهنگی به زبان آورده است. من نوار حرف های او را که از شبکه ی تلویزیونی کتاب پخش شد را دیدم. می گفت که «در بحبوحه ی انقلاب فرهنگی در چین یک مشت ابله پیدا شدند که تصمیم به تعطیلی نظام آموزشی گرفتند.» احساس کردم دوست دارم او را از صفحه ی تلویزیون بیرون بکشم و به او بگویم: «جارد، چه بلایی سرت آمده؟ تو واقعاً تلاش می کنی علم را به طور همه جانبه به کار بگیری. ولی وقتی که به این مساله می رسی هر چه دانش داشتی را کنار می گذاری، به آخرین حمله چنگ می اندازی، خودت را با آخرین پیش داوری ارضا می کنی یا آن را می پذیری. دست بردار جارد! همیشه سیستماتیک باش! علمی باش! حالا که به این بحث رسیدیم بگذارید کمی از مارکسیسم بگویم. از این‌که چطور می توان واقعاً به طور سیستماتیک علمی بود. ضمناً فکر کنم که او تا حدی با مارکسیسم آشنا است. مثلاً، شک دارم که کتاب «منشاءِ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت» اثر انگلس را نخوانده باشد. او هم محصول سال های ۱۹۶۰ است. ولی اوضاع طوری است که ضدکمونیسم به سکه ی رایج تبدیل شده و بسیاری افراد دانسته های خود را فراموش کرده اند یا صریح بگویم بر اساس نخ نماترین چیزها، قانع شده اند که در شناخت دانسته های قبلی خود دچار اشتباه شده اند.

یک بار پرسیدم «چطور این افراد می توانند این طور رفتار کنند؟ چطور می توانند هم به اندازه ی کافی به شکل سیستماتیک علمی باشند ولی ناگهان این رفتار را کنار بگذارند. انگار وارد کائنات دیگری شده اند؟» یکی از رفقا پاسخ داد: «خب، اولاً باید بدانی که اینان مثل تو نیستند و مثل تو فکر نمی کنند. بله، علم را به کار می بندند ولی جذب ایده ای شده اند که نتیجه اش به زبان آوردن این چیزهای ضد کمونیستی است. فکر می کنند این مساله مثل مورد هولوکاست اصلاً جای بحث و مشاجره ندارد. فکر می کنند یک آدم منطقی که باید به حرفش گوش داد هرگز نمی تواند با این تهمت هایی که به کمونیسم می زنند توافق نداشته باشد.» این چیزها به «عقل سلیم» تبدیل شده و به عبارتی با فرهنگ عجین شده و مردم بدون این‌که در موردش سؤال کنند آن را عمیقاً پذیرفته اند. به خاطر همین، یکی از اهداف بزرگ سلسله سخنرانی های «ترازنامه ی درست را جلو بگذاریم» این است که این مسائل را بشکند و باز کند تا دوباره به شکل سؤال مطرح شوند. یکی از اهداف این است که مردم را به فکر کردن در مورد این چیزها وا دارد و بگوید که حکم قطعی صادر نشده است. و در واقع، این حرف ها حقیقت ندارد.

جهت گیری ما در آن سلسله سخنرانی ها این است که به شیوه ای گسترده و شجاعانه درباره ی همه ی آن تهمت ها صحبت کنیم و بگوییم: «دروغ هایی که گفته اید این طرف قرار دارد و حقیقت هم در طرف دیگر، و ما می توانیم اثباتش کنیم.» ولی مردم این را نمی دانند. افراد زیادی در محافل روشن فکری و هنری و آکادمیک فکر می کنند با احکام قطعی روبرو هستند به این شکل که سوسیالیسم و کمونیسم یک شکست قطعی است، یک بدبختی، یک فاجعه. چیزی که به شکل گیری استبداد می انجامد و به توتالیتاریسم می رسد. این افراد وقتی که به این موضوع می رسند تفکر انتقادی را کنار می گذارند زیرا بعضی فرضیات را پذیرفته اند. این واقعیتی است که آدم نمی تواند تفکر انتقادی اش را به طور همه جانبه در همه حال به کار برد؛ بنا بر این در ذهن خود آن موضوع ها را می گذارد به حساب این که «موضوع به حد کافی روشن است». حالا داریم می بینیم که در همه ی عرصه ها چیزهای تثبیت شده به چیزهای تثبیت نشده تبدیل می شوند. برای مثال، تئوری فرگشت. کسی چه می داند، شاید مورد بعدی نظام کپرنیکی باشد؟ جلوتر به این مساله بیشتر خواهم پرداخت.

اما افراد در حیطه های گوناگونی که برشمردیم فکر می کنند که این حکم منفی در مورد کمونیسم قطعی است. اغلب آنان، جمع بندی از تجربه ی کشورهای سوسیالیستی را حیطه ی کار خود نمی دانند. یعنی این کار توسط دیگران انجام شده و به قول خودشان «همه می دانند حقیقت چیست و حکمِ صادره کدام است.» بنا بر این ما باید به آنان شوک وارد کنیم و بگوییم: «یک لحظه صبر کنید. شما در این مورد تحقیق نکرده اید. شما اعلام موضع می کنید بی آنکه پایه و اساسی برای این مواضع فراهم کرده باشید. اگر کسی وارد کلاس درس شما شود و همین کار را با آنچه شما تدریس می کنید بکند به او خواهید گفت به مشق اول برگرد و قبل از این‌که اظهار نظر کنی بیاموز. ولی حالا خودتان دارید دقیقاً کار همان فرد را می کنید.» بنا بر این این شرایط عینی است که به طور عام و مشخصاً در زمینه ی سلسله سخنرانی هایی که گفتم در برابر ما قرار دارد. و اگر ما به این شرایط گردن بگذاریم با کلی دردسر روبه رو خواهیم شد. و نکته ی اساسی تر این است که کاری که ادعای انجامش را داریم انجام نخواهیم داد: یعنی شناخت دنیا و تاریخ آن گونه که واقعاً هست برای تغییر دنیا در راستای عینی حرکتش و در مسیر آنچه منافع توده های سراسر دنیا می طلبد.

بنا بر این ما باید از تجربه ی تاکنونی انقلاب سوسیالیستی و جامعه ی سوسیالیستی شجاعانه دفاع و شجاعانه به آن انتقاد کنیم ولی جنبه ی عمده در این امر دفاع شجاعانه از آن تجربه است. نه به خاطر این که نقطه ی آغازمان پیشینی (آپریوری) است، و با نظری ایده آلیستی می خواهیم در دایره ای بچرخیم و به شیوه ای این همانی اعلام کنیم که دفاع عمده است. بلکه به خاطر این‌که ما ماتریالیستی عمل می کنیم و دیالکتیک را به کار می بندیم و به این حقیقت رسیده ایم که جنبه ی عمده ی این تجربه واقعاً جنبه ی  مثبت است. همان گونه که مائو به ما آموخت، جنبه ی عمده در هر مقطع، تعیین کننده ی خصلت یک پدیده است در حالی که جنبه ی فرعی چنین نیست. جنبه ی فرعی ممکن است خیلی واقعی و خیلی مهم باشد و ممکن است تحقیق و بررسی در مورد آن و تجزیه و سنتز آن بسیار ضروری باشد، ولی این جنبه ی تعیین کننده ی پدیده ها نیست. بنا بر این علت این‌که می گویم جنبه ی عمده در تجربه ی تاکنونی جامعه ی سوسیالیستی و انقلاب کمونیستی، جنبه ی مثبت است و باید از این تجربه «استوارانه دفاع و انتقاد» کرد این است که از حقیقت صحبت می کنم و به این علت که برای شناخت دنیا و تغییر آن، باید راه ضروری این کار را فهمید و تغییرش داد و این کار را باید بر یک مبنای علمی انجام داد. بله، حقایقی موجود است که لرزه به اندام ما می اندازد و نباید از آن ها فرار کنیم و یا از زیر مسئولیت در بررسی عمیق آن ها شانه خالی کنیم. ولی این‌که تجربه ی تاکنونی دیکتاتوری پرولتاریا و جامعه ی سوسیالیستی فاجعه و بدبختی بوده، سلطه ی بی حد و مرز استبداد بوده، کابوس توتالیتاریستی بوده و یا حتی عمدتاً یا تقریباً عمدتاً چیزی منفی بوده، حقیقت ندارد. واقعیت درست عکس این است. حال این تجربه لرزه به اندام ما بیاندازد یا نه. ما به مثابه ی ماتریالیست، به مثابه ی افراد علمی، باید این واقعیت را درک کنیم و آن را به کار ببندیم و این کار را شجاعانه در هر دو جنبه انجام دهیم: شجاعانه دفاع کنیم که جنبه ی عمده است و شجاعانه انتقاد کنیم که جنبه ی فرعی است ولی خطاهای بسیار واقعی و مهمی را در بر می گیرد.

پس برمی گردیم به سؤال آغازین این بحث: چرا خواهان قدرت دولتی هستیم؟ زیرا برای رسیدن به مرحله ی بعدی تاریخ بشر مطلقاً ضروری است. زیرا برای رهایی اکثریت عظیم مردم کره ی زمین و نهایتاً کل نوع بشر، عامل اساسی است. مطلقاً اساسی است. و اگر شما واقعاً می خواهید معنایش را به طور عمیق درک کنید کافی است به آنچه رنجتان می دهد فکر کنید. به این‌که در حال حاضر نمی توانید درباره اش کاری انجام دهید. این را در مورد بلایی که بر سر مردم هنگام گذر از مرز مکزیک و آمریکا می آید می توان گفت، یا در مورد آنچه بر مردم محلات فقیرنشین آمریکا می گذرد، یا در مورد وضعیت مردمی که در مشقت خانه ها مشغول کارند، یا در مورد موقعیت کودکان کارگر در پاکستان و هائیتی، یا در مورد مردم آفریقا که گرسنگی می کشند یا به خاطر منافع استثمارگران و ستم کاران یکدیگر را کشتار می کنند، یا در مورد زنانی که کتک می خورند، مورد تجاوز قرار می گیرند و تحقیر می شوند. این فهرست را می توانید ادامه دهید و درباره ی هر آنچه رنجتان می دهد فکر کنید و به چیزهایی بیاندیشید که شما را به اولویت و ضرورت تغییر ریشه ای قانع کرد. آنگاه خواهید فهمید که قدرت دولتی به چه دردی می خورد و چرا باید خواهان آن باشیم. بله، و به مفهومی صحیح و با درکی صحیح از این‌که قدرت دولتی برای چیست و برای کیست، می فهمید که چرا ما در این ارتباط هم باید در پی عظمت باشیم.

_{ماتریالیسم در مقابل ایده آلیسم…. تضاد اساسی سرمایه داری، و حل انقلابی این تضاد} ^(۳)

کمونیسم عمیق ترین، منظم ترین، منسجم ترین و همه جانبه ترین دیدگاه و روش علمی است

می خواهم از مارکس نقل به معنی کنم که سؤال اساسی این نیست که پرولترها و به طور گسترده تر توده های مردم در هر مقطع مشخص چه فکر می کنند یا چه کار می کنند. بلکه سؤال اساسی این است که آنان به واسطه ی تضادها و قوای محرکه ی سیستم به انجام چه کاری وادار می شوند. این تضادهای بنیادین و محرک جامعه و دنیا است که در مقابل توده های مردم و همه ی کسانی که در هر مقطع به دنبال رهبری آنان هستند قرار می گیرد و با ضرورت (ضرورتی که ایستا نیست بلکه یک ضرورت متغیر عینی است) آنان را به این یا آن شکل، وادار به پاسخ گویی می کند. چگونگی پاسخ گویی آنان می تواند به میزان زیادی تحت تأثیر کسانی باشد که واقعیت مادی و حرکت و تکامل واقعی آن را آگاهانه تر می فهمند. این به مفهومی کلی واقعیت دارد، به ویژه در دوران هایی که تضادها با حدت بیشتری ظاهر می شوند. همین مساله تاکیدی است بر این‌که چرا داشتن یک دیدگاه و روش و رویکرد علمی و ماتریالیستی و دیالکتیکی در مقابله با دیدگاه و روش و رویکردی که به حد یک مذهب می رسد یا شکلی از اشکال ایده آلیستی و متافیزیکی به خود می گیرد، به این اندازه حایز اهمیت است.

چرا در نوشته ها و سخنرانی هایم مرتباً بر این نکته تأکید کرده ام که کمونیسم معرف منسجم ترین، عمیق ترین، منظم ترین و همه جانبه ترین دیدگاه و روش علمی است؟ خب، برای این‌که فرمول بندی و ترجیع بندی ارائه دهم که شما در طول این سخنرانی بارها خواهید دید بلکه علت اصلی این است که این توصیف، حقیقت دارد! و این مهم است. ولی بگذارید بیشتر توضیح بدهم: معنای این حرف چیست و چرا حقیقت دارد؟ حقیقت دارد چون کمونیسم به مثابه ی یک جهان بینی و روش، به طور همه جانبه و منسجم هم ماتریالیستی است و هم دیالکتیکی. و این در مورد هیچ دیدگاه و روش دیگری صدق نمی کند. کمونیسم این حقیقت پایه ای را در دیدگاه و روش خود بازتاب می دهد که کل واقعیت دربرگیرنده ی ماده ی در حال حرکت است و نه هیچ چیز دیگر. کمونیسم همه ی جوانب این مساله را درک می کند که کل واقعیت شامل ماده است و دیگر هیچ. و همان گونه که انگلس مطرح کرد، شیوه ی موجودیت ماده، حرکت است^(۴). همه ی اشکال ماده به طور مداوم در حرکت و تغییرند و این امر به جهش ها و گسست های کیفی می انجامد و کمونیسم رابطه ی دیالکتیکی میان این پدیده ها را درک می کند.

یک دیدگاه و روش ماتریالیستی دیالکتیکی و به کاربست آن در جامعه ی بشری و تکامل این جامعه یعنی ماتریالیسم تاریخی، این نکته را آشکار می سازد که تضادهای مشخصه ی هر جامعه و نیروی محرکه ی تغییر در جامعه، تضاد بین نیروهای تولیدی و روابط تولیدی و همراه با آن، تضاد بین زیربنای اقتصادی (یا شیوه ی تولیدی) و روبنا (سیاست ها و ایدئولوژی و فرهنگ) است. درک همه جانبه ی این مطلب، شالوده ی محکمی را برای درک روشن تر و عمیق تر از واقعیت اساسی این عصر و دنیای کنونی می ریزد. یعنی این تضاد اساسی سرمایه داری و سایر تضادهای تعیین کننده ای که مداوماً از آن برمی خیزند است که چارچوب کلی پدیده ها را تشکیل می دهد و دگرگونی دنیا را می طلبد و به پیش می راند. بله، عامل عمده همین تضادها هستند و حرکت و تکاملی از آن ها سرچشمه می گیرند. در عین حال، ما نیز به عنوان نیروهای آگاه و متشکل پیشاهنگ در پی تغییر این حرکت و تکامل هستیم. می خواهیم آنچه هست را به جریانی تغییر دهیم که به تحقق کمونیسم می انجامد. امکان این کار، خود در تضادهای بنیادین و تعیین کننده ی سرمایه داری نهفته است و از طریق حل انقلابی این تضادها در سراسر دنیا می تواند حاصل شود. بیایید این مساله را کامل تر و عمیق تر بکاویم.

یک فهم علمی: تضادهای حیاتی و تعیین کننده ی همه ی جوامع

من در کتاب کمونیسم دروغین مرد، زنده باد کمونیسم واقعی^(۵) ، تکامل تضادهای میان نیروهای تولیدی و روابط تولیدی و میان زیربنای اقتصادی و روبنا را مورد بررسی قرار دادم. در آنجا نکته ی مهمی است که غالباً در محاق باقی مانده، نادیده گرفته شده، به آن کم بها داده شده و یا دفن شده است. شاید به آن طوری نگاه شده که انگار توضیح واضحات است. ولی این حقیقت عمیق و بسیار مهمی است که باید فهمیده شود و می توان گفت که به نوعی باید از زیر خاک بیرون آورده شود. نکته این است که ما چیزی به عنوان تولید یا اقتصاد مجرد نداریم. از یک سو، فعالیت پایه ای اقتصادی یعنی تولید و توزیع ملزومات مادی زندگی، و بازتولید اساس زندگی، بنیادی ترین امر حیات و جامعه ی بشری است. این همان مساله ای است که مارکس قویاً خاطر نشان کرد و این درک را به حدی ارتقا داد که نقش مرکزی در شناخت از جامعه ی بشری و تکامل تاریخی اش بازی نمود. ولی همزمان، چیزی به عنوان تولیدکردن یا اقتصاد، که وجودی مجرد داشته باشد، و بدون روابط تولیدی معینی باشد، نداریم. مردم در یک روابط تولیدی است که وارد فرایند تولید و توزیع ملزومات زندگی می شوند. این روابط تولیدی در یک جامعه ی طبقاتی، مناسباتی طبقاتی است. شنیدن این حرف دیگر خیلی عادی است که «اقتصاد فلان، اقتصاد بهمان». مثلاً همه از «اقتصاد فرانسه» یا «اقتصاد آمریکا» حرف می زنند. ولی مشکل بتوانید از زبان کارشناس شبکه ی تلویزیونی CNN بشنوید که «امروز در کارکرد اقتصاد آمریکا افتی پدید آمده که باید آن را در شبکه ی پیچیده ای از روابط تولیدی درک کرد. که این به  نوبه ی خود در شبکه ی بین المللی عمیق تری از روابط تولیدی احاطه شده است.» از زبان CNN این چیزها را نمی شود شنید چه رسد به شبکه ی فاکس نیوز! (خنده ی حضار) چرا که این موضوع همیشه پنهان نگه داشته می شود. اما این موضوع برای شناخت از جامعه و حرکت و تکاملش در هر مقطع زمانی، و شناخت از ظرفیت نهفته ی جامعه برای دگرگون شدن و واقعیت این دگرگونی، اساسی است.

در بحثی که الان می کنم نسبی      بودن را در نظر بگیرید. در هر مقطع زمانی خاص، بر حسب خصلت و سطح نیروهای تولیدی (یعنی تکنولوژی، شناخت علمی، شناخت از طبیعت، مردم و دانش آنان از پدیده ها و توانایی های آنان) مجموعه ای از روابط تولیدی اجتماعی منطبق با آن خواهیم داشت. این نکته را به طور عمومی می گویم بدون این‌که دچار ماتریالیسم عامیانه شوم و روی روابط تولیدی اجتماعی تأکید می کنم زیرا بحث از چگونگی سازمان یابی جامعه است. این مساله ای نیست که همه لزوماً به آن آگاه باشند. مثلاً، یک استاد صنعتگر که در جامعه ی فئودالی وسایل خانگی می سازد به شیوه ی جا گرفتن کارش در تقسیم کار کلی آن جامعه (و در مناسبات داد و ستد و سایر مناسبات ورای آن جامعه) آگاه نیست. با وجود این نا آگاهی، کار صنعتگر در آن تقسیم کار کلی جایی دارد. این مساله در مورد جوامعی که مشخصه ی آن ها تولید کالایی کمابیش تکامل یافته است صدق می کند. مثلاً جامعه ی سرمایه داری و حتی جامعه ی فئودالی. در واقع، در تمامی جوامع.

بنا بر این این ها روابط تولیدی است که به ویژه در سرمایه داری به شدت تکامل یافته و در عین حال اجتماعی بودن آن پنهان مانده است. شما مرتباً می شنوید که «من» این را درست کردم، «من» این ایده را جلو گذاشتم، این مال «من» است. این حرف ها به ویژه در آمریکا که سرزمین فردگرایی و «من» بزرگ است به گوش می رسد. جلوتر من در مورد کالا و فتیشیسم کالایی (گرایش به پرستش کالا مثل یک بت) بیشتر صحبت خواهم کرد. چیزی که اینجا پنهان مانده این است که «مال من»ها در واقعیت توسط یک فرایند کلی اجتماعی (که به ویژه این روزها بیش از پیش بین المللی شده) احاطه شده است. در واقع، محصول این فرایند است. فرایندی که توسط روابط تولیدی رقم خورده و معین شده است. و شما در این روابط تولیدی جایگاه معینی پیدا می کنید. مردم روابط تولیدی مورد علاقه ی خود را آگاهانه انتخاب نمی کنند یا نمی توانند انتخاب کنند. این طور نیست که مردم دور هم جمع شوند و بگویند «خب، بیایید همه با هم در عرض یک هفته دانه های خوراکی و باقی مایحتاج زندگی را جمع کنیم و بعدش برای یک ماه بریم شکار.» نمی شود چون این خیلی ناکارآمد است. حتی اگر در جامعه ی کمون اولیه هم باشید نمی توانید این طور جلو بروید. چون اگر بخواهید یک ماه تمام بروید شکار کل جامعه از هم می پاشد و مردم گرسنگی خواهند کشید. چون ادامه ی حیات مردم نیاز به گوشت و پروتئین کافی دارد.  

بنا بر این، پیش از هر چیز، روابط تولیدی باید با شرایط مادی موجود که با آن مواجه هستید، با سطح نیروهای تولیدی در هر مقطع زمانی مشخص که شامل «داده های طبیعت» (یعنی مواد خام موجود) و نیز ابزار و وسایل موجود، و شیوه های تفکر و شیوه های استفاده از ابزار در دسترس مردم در هر مقطع زمانی مشخص است، خوانایی داشته باشد. یکی از معانی این که شما نمی توانید روابط تولیدی را به دلخواه خودتان انتخاب کنید همین است.

چند قرن پیش در آغاز جامعه ی سرمایه داری، این طور نبود که مردم بنشینند و بگویند: «بیایید رأی گیری کنیم. بگذارید افراد مختلف با نظرات مختلف در مورد روابط تولیدی دلخواه شان و روبنای منطبق بر آن مناسبات پا پیش بگذارند. آن وقت ما انتخاباتی با شرکت احزاب رقیب که نماینده ی ایده های متفاوت در این زمینه هستند برگزار کنیم. و این طور می توانیم تصمیم بگیریم که کدام یک را می خواهیم.» خیر. نمی شود این طور جلو رفت. زیرا یک هم خوانی واقعی میان روابط تولیدی و سطح موجود نیروهای تولیدی، نه به مفهومی مکانیکی و قدرگرایانه بلکه به همان ترتیبی که از آن صحبت کردم، برقرار است.

ولی به یک معنای دیگر نیز شما «انتخاب» دلخواه را ندارید. روابط تولیدی در هر مقطعِ زمانینتیجه ی تکامل در طول تاریخ است. از اینجا به نکته ای می رسیم که مارکس درباره ی وجود پیوستگی (Coherence) (انسجام– م) در تاریخ می گوید. من در شماری از نوشته هایم، از جمله در کتاب دمکراسی: آیا ما نمی توانیم بهتر از آن را عملی کنیم؟ به این نکته ی مارکس رجوع کرده ام. نکته این است که با وجود همه ی تلاطمات و جابجایی ها و نابودی ها، و حتی بعضی اوقات فروپاشی یا به شکلی نابودی کل یک جامعه، کماکان پیوستگی معینی در تکامل تاریخی بشر وجود دارد. زیرا نیروهای تولیدی همچنان تکامل می یابند و همچنان گرایش دارند که از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند. در نتیجه، این نیروهای تولیدی به مثابه‌ی یک نیروی بیرونی در مقابل هر نسل ظاهر می شوند، به ویژه در جامعه ای که افرادش مبنایی برای شناخت و یک رویکرد آگاهانه و نقشه مند به این نیروها ندارند. حتی که شرایطی که بتوانند چنین کنند، یعنی در جامعه ی سوسیالیستی و بیشتر از آن در جامعه ی کمونیستی، همیشه ضرورت در برابر مردم قد علم می کند. جلوتر بیشتر به این مساله خواهم پرداخت. ولی به ویژه در شرایطی که مردم مبنا و شناختی از نحوه ی استفاده از نیروهای تولیدی به گونه ای آگاهانه و نقشه مند ندارند، این نیروها خود را به مثابه ی یک نیروی بیرونی به آنان عرضه می کنند. در این جامعه، هر صبح که از خواب بلند می شوید اگر قصد ادامه ی زندگی دارید نمی توانید بگویید که: «خب، با اجازه ی  شما، امروز قصد دارم راه تغییر سازمان دهی روابط تولیدی جامعه را پیدا کنم.» نه! شما می گویید: «امروز کجا باید دنبال کار بگردم؟ یا چه راه دیگری برای گذران زندگی در پیش بگیرم؟» راهی که در پیش خواهید گرفت را ضرورتی (Necessity) (جبری  –  م) تعیین می کند که علت وجودی اش، روابط تولیدی به مثابه ی یک نیروی بیرونی است. و ضرورتی است در مقابل روی شما و هرکس دیگر در این جامعه، حتی بورژوازی، و باید با آن دست و پنجه نرم کرد.

بنا بر این هر جا که مردم درگیر نوعی از تولید می شوند، وارد روابط تولیدی معینی می شوند که توسط اراده ی خودشان تعیین نشده، بلکه به لحاظ تاریخی شکل گرفته و عموماً منطبق بر خصلت نیروهای تولیدی است – حتی اگر شکل گیری این روابط تولیدی از دل جهش های انقلابی باشد که طی تاریخ چنین نیز بوده است. همان طور که زیربنای اقتصادی جامعه وجود دارد و همان طور که شیوه ی تولید و روابط تولیدی منطبق بر آن وجود دارد، بدون افتادن به درک های قدرگرایانه و ماتریالیست مکانیکی باید بدانیم که روبنایی هم وجود دارد که کمابیش بر زیربنا منطبق است. حتی با این‌که روبنا یعنی سیاست و ایدئولوژی و فرهنگ، استقلال نسبی دارد، به میزان زیادی ابتکار عمل دارد و در این عرصه، مبارزات بسیاری جریان می یابد اما از این زیربنا برمی خیزد و کمابیش با آن همخوان است.

برای مثال، در جامعه ی کمونی اولیه، اگر کسی بلند می شد و می گفت «همه باید در یک گروه شکارچی متشکل شوند و بروند برای من شکار کنند»، با توجه به سطح و خصلت نیروهای تولیدی و در انطباق با آن شیوه ی سازمان دهی زندگی توسط مردم، باید گفت که چنین عملی ممکن نبود و از طرف مردم این جواب را می شنید که، «گور پدرت! اگر دلت می خواهد بخواب و گرسنگی بکش. ولی ما خودمان را به شکلی دیگر سازمان می دهیم.» بنا بر این شما نمی توانستید هر روبنای کهنه ای را اختیار کنید، و نمی توانستید قوانین و عرفی را داشته باشید که ایده ی آن فرد را تقویت کند. نمی توانستید آن روابط تولیدی را داشته باشید یا قوانین و عرف و فرهنگی را داشته باشید که منطبق بر آن ایده باشد که یک نفر همه را برای نفع خودش وادار به کار (شکار) کند و چنین ایده ای را تقویت کند.

ولی زمانی که جامعه تغییر کرد و جامعه در خوانایی با خصلت نیروهای تولیدی به طبقات تقسیم شد، یک شکاف بزرگ بین کار یدی و کار فکری و میان توده های مردم با بخش کوچکی از جامعه به وجود آمد که نه فقط حیات اقتصادی بلکه حیات فرهنگی و فکری را به انحصار خود در آورده اند. همراه با آن روبنایی شکل گرفت که این وضعیت را به نمایش می گذارد و آن را تقویت می کند. همگی ما خیلی خوب با این نوع جامعه آشناییم. برای مثال در جامعه ی برده داری که قبل از جنگ داخلی در جنوب ایالات  متحده وجود داشت، چنین روبنایی برقرار بود: برده داران روی ایوان عمارت می نشستند و عرق نعنا می نوشیدند و کارهایی از این قبیل انجام می دادند. و آنان سازمانی منطبق بر این برای کل جامعه داشتند. در شبکه ی تلویزیونی «کانال تاریخ» برنامه ای درباره ی شکارچیان برده دیدم. می دانید، این سفیدپوستان ایالات جنوبی، منظورم سفیدپوستان عقب افتاده است، وقتی دارند از پرچم کنفدراسیون (متعلق به ایالات برده دار) حرف می زنند، می گویند «ما از این پرچم به نشانه ی برده داری دفاع نمی کنیم بلکه این فقط دفاع از یک شیوه ی زندگی و یک فرهنگ است». خب، سؤال این است که شیوه ی زندگی و فرهنگ در آن جا چه بوده؟ برنامه ی «کانال تاریخ» خاطرنشان می کرد که برده داری مبنای این شیوه ی زندگی و فرهنگ بود و بعد از الغای برده داری، شیوه ی زندگی کماکان بر ستم گری بر میلیون ها کشاورز سهم بر که درگیر روابطی شبیه ارباب - رعیتی بودند استوار شد. این شیوه ای از زندگی و ستم گری بود که عمیقاً ریشه در برتری نژادِ سفید داشت و رنگ و بوی آن را داشت. و این مساله در روبنای سیاسی و ایدئولوژی و فرهنگ منعکس بود. برنامه ی تلویزیونی درباره ی «شکارچیان برده» نشان می داد که طی دوران برده داری در جنوب نه تنها برده داران برده داشتند بلکه کل اهالی سفیدپوست برای تقویت نظام برده داری سازمان یافته بودند. باید به افرادی که همیشه می گویند «ولی خانواده ی ما هرگز برده ای نداشتند» گفت که بله، ولی آنان در شکار بردگان شرکت داشتند! قضیه این طور بود که برده داران کسانی را که صاحب برده نبودند به عنوان شکارچی برده سازمان داده بودند. آنان کل جامعه ی سفیدپوستان را علی رغم تقسیم بندی طبقاتی که بینشان وجود داشت، در گروه های شبه نظامی سازمان داده بودند. این جامعه ی سفیدپوست حول یک محور یعنی کل اقتصاد و کل روابط تولیدی که برده داری بود، سازمان یافته بود. بقیه ی روابط تولیدی جایگاه خود را در ارتباط با برده داری پیدا می کرد، حتی اگر تضادهایی هم میان شان وجود داشت. و روبنا یعنی سیاست و ایدئولوژی و فرهنگ نیز چنین بود. این یک روبنای بسیار متفاوت از جوامع کمونی اولیه بود که در آن جا پیش از آن‌که پایه ی برده داری فراهم بشود نمی توانستید روبنایی منطبق بر برده داری داشته باشید. یعنی نمی توانستید سیاست ها و فرهنگ و ایدئولوژی ای را داشته باشید که به برده داری خدمت کند، از آن دفاع کند و تقویت کننده اش باشد. منظورم از فقدان پایه ی برده داری، از نقطه نظر اقتصادی است یعنی نبود شرایطی که برده داری را سودآور کند. یعنی یک روبنای برده دارانه در شرایطی که پایه اش وجود نداشته باشد نمی تواند پایدار بماند.

این راهی است که باید شناخت ماتریالیستی، شناخت ماتریالیستی دیالکتیکی از تاریخ را که واقعاً با خصلت متناقض و پیچیده ی تاریخ خوانایی دارد و آن در بر می گیرد را بفهمیم و آن را بکار ببندیم. همین خصلت است که هم زمان به نیروهای محرکه ی اساسی یا تضادهایی که به واقع پدیده ها را به حرکت در می آورند و تحمیل می کنند اهمیت درجه اول می بخشد. به همین علت است که مائو دگماتیست ها را تنبل می خواند و رفرمیست ها یا مشخص تر بگویم، به اصطلاح «کمونیست ها» یا «سوسیالیست ها» که به انحطاط کشیده شده اند و در رفرمیسم جا خوش کرده اند نیز تنبل هستند. و غالباً رفرمیسم و دگماتیسم پیوند تنگاتنگی با هم دارند. زیرا شما برای فهم تضادهای بنیادینی که به خصلت و حرکت و تکامل پدیده ها، شکل و جهت می دهند باید کار کنید. باید به کنکاش بپردازید.

خب، مارکس برای ما کارهای زیادی انجام داد ولی پدیده ها همچنان در حال حرکت و تغییرند. به طور کلی مطالعات و آثار مارکس مربوط به دوران قبل از امپریالیسم است. یعنی قبل از این‌که نظام سرمایه داری به مرحله ی امپریالیستی خود جهش کند و به طور کامل انحصاری و بین المللی شود. هر چند که برخی جوانب سرمایه داری در همان دوره ی مارکس هم در این سمت و سو حرکت می کرد. مارکس برای ما کارهای زیادی انجام داد که بسیار اهمیت دارد. یادم می آید همان اوایل تأسیس حزب ما، بعضی افراد که در اکونومیسم غوطه ور بودند یعنی کاملاً به دام دنباله روی از «مبارزه ی عملی» کارگران برای بهبود شرایطشان در چارچوب نظام سرمایه داری امپریالیستی افتاده بودند، معمولاً می گفتند که «این قدر لنین را بزرگ نکنید چون او به جای این‌که به سازمان دهی کارگران بپردازد همه ی وقتش را برای نوشتن چه باید کرد گذاشت.» (خنده ی حضار) خب اگر در مورد لنین این طور بحث می شود پس مارکس چه؟ او حدود ۱۱ سال را در کتابخانه ی موزه ی بریتانیا به مطالعه ی تاریخ و اقتصاد گذراند تا بتواند بزرگ ترین هدیه اش را به ما عرضه کند. یعنی درک پایه ای ماتریالیستی از تاریخ و به طور مشخص از سرمایه داری. بنا بر این خیلی کارها برای ما انجام شده ولی نیاز به ادامه ی این کارها همچنان وجود دارد. امروز خیلی کارها است که باید انجام شود. ما باید همچنان به کند و کاو ادامه دهیم حتی برای دریافت آموزش های مارکس. حتی برای دریافت شالوده ای که مارکس در اختیار ما نهاد. حتی برای درک این مساله و دریافت چگونگی پیاده کردن آن در اوضاع کنونی. برای فهمیدن این‌که واقعاً اساس پدیده های جامعه چیست. برای فهم تکامل تاریخی جاری جامعه. برای این که چگونگی کارکرد جامعه در هر مقطع معین را بفهمید باید کنکاش کنید. قوای محرکه ی واقعی تضادهایی که با آن مواجهیم و قصد تغییرش را داریم چیست؟ چگونه این تضادهای مختلف با هم ارتباط دارند و به هم وابسته اند؟ به همین علت نیاز به کار مداوم است. این دشوار است. این کار دشواری است. ولی ارزشش را دارد. صرفاً یک کار «ارزشمند» نیست. بلکه صحبت از رهایی همه ی نوع بشر از نابرابری و ستم و استثمار است.

اما این کار تنبل ها نیست. این کاری نیست که با ایده آلیسم فلسفی بتوان انجامش داد. با این تصور که خصلت واقعیات به وسیله ی آنچه در کله ی افراد می گذرد (یا توسط ذهنیت خدای ناموجود یا موجودات ماوراء الطبیعی) تعیین می شود، نمی توان کار را به انجام رساند. این کاری نیست که با انتقام بتوان انجامش داد. با گفتن این‌که «ساده است. بعضی ها پولدارند و بعضی فقیر، دیگر نیاز به فهمیدن چیزهای دیگر نداریم»، کار پیش نمی رود. این به فاجعه می انجامد. و هر جا این گونه عمل شده به فاجعه انجامیده است. کمی جلوتر در مورد کامبوج و پول پت به عنوان نمونه صحبت خواهم کرد. این به فاجعه خواهد انجامید. شما نمی توانید پدیده ها را این گونه از هم تمیز دهید. شما نمی توانید درک صحیحی از نیروهای محرکه به دست آورید و بر اساس درک نادرست نمی توانید به درستی دوست را از دشمن تشخیص دهید. در جامعه ی امروز آمریکا با پدیده ی بزرگ پوپولیسمِ دست راستی مواجهیم که توسط علنی ترین مرتجعین طبقه ی حاکمه سازمان یافته است تا بخش تحتانی خرده بورژوازی، اشرافیت کارگری و بقیه ی بخش هایی که به مفهومی گسترده از طبقه ی کارگر هستند را به تنفر از افرادی برانگیزد که به واقع مواضعِ مترقی مهمی می گیرند. امثال همان ها که در هالیوود به «لیبرال های لیموزین سوار» مشهورند و در نیویورک به آن ها «روشنفکران با کلاس» می گویند. درک عمیق و فهم از قوای محرکه ی واقعی و نیروهایی که واقعاً در کارند و چگونگی جهت گیری پدیده ها بر اساس تضادهای جهت دهنده، و این‌که ما چگونه می توانیم مبارزه برای مهار و جهت دهی آگاهانه به امور را به پیش بریم، کار می برد. منظورم از جهت دهی به امور، به یک مفهوم تنگ نظرانه ی پراگماتیستی نیست بلکه از یک بعد فراگیر تاریخی جهانی به مساله نگاه می کنم.

درک واقعی از خصلت بنیادین و جهت دهنده ی این تضادها که بین نیروهای تولیدی و روابط تولیدی^(۶) ، و بین زیربنای اقتصادی و روبنا^(۷) وجود دارد، و این‌که چگونه همه ی این ها مداوماً با هم مرتبطند و در هم تداخل می کنند، و این‌که در هر مقطع معین در دنیا چه شکل بروز واقعی به خود می گیرند، امری واجب است تا بتوانیم انقلاب را در جهتی که نیاز به هدایت  شدن دارد، رهبری کنیم. و امروز این امر با اضطرار و حدت بیشتری مطرح شده است. ما این کار را بدون علم نمی توانیم انجام دهیم و این کار را با میزان اندکی از علم هم نمی توان انجام داد. این درست است که ما قبل از دست زدن به عمل مجبور نیستیم همه چیز را بدانیم. در اینجا رابطه ی بین تئوری و عمل مطرح است. و البته این امتیاز را داریم که تئوری تکامل یافته طی یک دوران تاریخی بیش از صد  ساله که با راهگشایی های مارکس آغاز شد در اختیار ما است. این یک امتیاز است که کیفیت و خصلت جمعی یک حزب را داریم و یک جنبش بین المللی کمونیستی را. هر فرد مجبور نیست همه ی کار را به تنهایی انجام دهد و هر بار بگردد و از نقطه ی اول شروع کند. ولی شما باید هنگامی که وارد عمل می شوید پای خود را بر زمین این علم سفت کنید. و ما باید هر چه جلو می رویم رابطه ی دیالکتیکی تئوری و عمل را صحیح برقرار کنیم. نباید تنبل باشیم وگرنه دیر یا زود فاجعه به بار خواهیم آورد. به ویژه این روزها که چندان طول نخواهد کشید.

بنا بر این تضادهای میان نیروهای تولیدی و روابط تولیدی و میان زیربنای اقتصادی و روبنا، تضادهای جهت دهنده و تعیین کننده در تمام جوامع اند. که این جوامع اولیه ی کمونی تا شکل های مختلف جامعه ی طبقاتی را در بر می گیرد. و این تضادها در جامعه ی کمونیستی هم تعیین کننده خواهند بود. هر چند به مفهوم و به طریقی بنیاداً متفاوت. مائو در این زمینه اظهاراتی دارد که در کتاب مائو با مردم سخن می گوید جمع آوری شده و بخشی از رویکرد «مائویی» او به مساله است. او می گوید آیا باور ندارید که در جامعه ی کمونیستی هنوز تضاد میان نیروهای تولیدی و روابط تولیدی، بین زیربنای اقتصادی و روبنا وجود خواهد داشت؟ من باور دارم. ده هزار سال دیگر، چیزی که دورانش به سر رسیده باید جای خود را به چیز نو بدهد. در اینجا مائو از همان نیروهای پیش برنده حرف می زند. در همه ی ادوار مردم مجبورند به این یا آن شکل گرد هم بیایند تا ملزومات مادی زندگی را بازتولید کنند. همیشه این طور بوده و خواهد بود. به هر شیوه و با هر سطح از تکنولوژی که می خواهد باشد. هیچ دوره ای نخواهد بود که مردم، نه فقط به طور فردی بلکه پیش از هر چیز به شکل جمعی، با ضرورت مواجه نباشند. این مساله را باید بیشتر باز کنم.

ضرورت و آزادی^(۸)

کمونیسم را این گونه معنی  کردن که گویا در آن جا دیگر ضرورت وجود ندارد و مبارزه ی ما هم برای آن است، جوهر یک دیدگاه ایده آلیستی و اتوپیایی از اهداف ما و از کمونیسم است. این درست است که در جامعه ی کمونیستی، در یک دنیای کمونیستی، خصلت ضرورت و ارتباط متقابل ضرورت با چگونگی رویکرد مردم با آن، بنیاداً با آنچه امروز جریان دارد فرق می کند. ولی در کمونیسم کماکان ضرورت و نیاز به تغییر آن وجود خواهد داشت. کماکان خصلت نیروهای تولیدی و روابط تولیدی که عموماً با آن خوانایی دارد در کار خواهد بود. کماکان یک زیربنای اقتصادی خواهد بود و روابط تولیدی. و تکرار می کنم باید به دور از یک درک مکانیکی و بر اساس یک درک دیالکتیکی این را فهمید که با وجود استقلال و ابتکار عمل نسبی روبنا، در هر مقطع معین، روبنا کمابیش با روابط تولیدی انطباق خواهد داشت. و کماکان در دل همه ی این ها دینامیسمی وجود خواهد داشت. نیروهای تولیدی به تکامل ادامه خواهند داد و این امر کماکان باعث خواهد شد که روابط تولیدی از شکل های نسبتاً مناسب برای تکامل نیروهای تولیدی تغییر کنند و به موانعی در راه این تکامل تبدیل شوند. یعنی بیشتر خصلت و تأثیر سد  کننده برای نیروهای تولیدی را داشته باشند تا شکل های مناسب برای تکامل آن. این تضادها این گونه کار می کنند.

و زمانی که روبنا در تخاصم با نیروهای تولیدی جدیدِ تکامل یافته قرار گرفت، مبارزه ای برای تغییر و تکامل روبنا هم جهت با تغییرات روابط تولیدی جریان خواهد یافت. تغییراتی که به نوبه ی خود، به واسطه ی تکامل نیروهای تولیدی طلب شده اند. این امر حتی در جامعه ی کمونیستی، صادق خواهد بود. به قول مائو حتی ده هزار سال دیگر (البته اگر نوع بشر تا آن موقع وجود داشته باشد و در اینجا نکته ی فراموش شده ای هست که باید به آن پرداخت)، به هر حال حتی ده هزار سال دیگر کماکان تضادهای بنیادین و پیش برنده ی جامعه موجود خواهند بود. تضادهای موجود بین نیروهای تولیدی و روابط تولیدی و بین زیربنای اقتصادی و روبنای سیاسی و ایدئولوژیک. حتی با تمام پیچیدگی هایی که باعث خواهند شد و با وجود تمام راه های گوناگون که پدیده های برخاسته در آن جامعه برای تأثیرگذاری بر آن تضادهای بنیادین و پیش برنده در پیش خواهند گرفت.

تکرار می کنم، این بحث به درک ماتریالیستی از ضرورت و از رابطه ی دیالکتیکی بین ضرورت و آزادی مربوط است. آزادی به معنای تلاش برای فرار از ضرورت نیست. به معنای تلاش برای نادیده گرفتن ضرورت نیست. به معنای تلاش برای «دور زدن» ضرورت یا صرفاً پریدن از روی آنچه باید به آن پرداخت نیست. آزادی، در مواجه شدن و تغییر دادن ضرورت نهفته است. کاری که بر اساس تضادهای واقعی موجود درون آن ضرورت صورت می گیرد. زیرا کل واقعیت در برگیرنده ی ماده در حال حرکت و تضاد است. این یک خط تمایز اساسی میان ایده آلیسم و متافیزیک از یک سو، و ماتریالیسم مارکسیستی و دیالکتیک از سوی دیگر است. خط تمایز اساسی بر سر این‌که رابطه ی بین آزادی و ضرورت را چگونه می فهمید؟ جایگاه آزادی در ارتباط با ضرورت کجا است؟ و چگونه آزادی با فشار از بطن ضرورت بیرون می آید؟

البته همه ی این ها را باید با همه ی پیچیدگی های‌شان فهمید و نه به طریقی خام و مستقیم الخط. ولی یادمان باشد، درک این نکته حیاتی است که پیشرفت جامعه همیشه دربرگیرنده ی مواجه شدن و تغییر دادن ضرورت است. کاری که در درجه ی اول در سطح اجتماعی و توسط نقش هایی که افراد در این چارچوب جمعی به عهده می گیرند، انجام می شود و نه در چارچوبی جدا و خارج از این ضرورت. و نه (به قول چینی ها) به شکل اسب بالداری که آزادانه از فراز ضرورت عبور می کند و می کوشد در عرصه ای فردی، ضرورت را پشت سر گذارد. مثلاً از بعضی افراد می شنویم که «این موضوع تأثیری روی وضعیت من ندارد. برایم مهم نیست که در عراق دارند چه کار می کنند. این هیچ ربطی به من ندارد.» باید به این ها بگوییم که چرا! به شما ربط دارد و اگر الان متوجه این ربط نشوید، دیر یا زود مجبورید این واقعیت را تشخیص دهید. زیرا همه ی این ها در هم تنیده شده و به هم گره خورده است. اگر فکر می کنید می توانید راحت بگردید، واقعیت بالاخره خود را مطرح خواهد کرد و به نمایش در خواهد آمد. برخی اوقات این امر بسیار تکان دهنده و ناگهانی خواهد بود. به حدی که نمی توانید نسبت به آن بی تفاوت بمانید.

می خواهم مثالی بزنم که تا حالا چند بار از آن استفاده کرده ام. شما نمی توانید هر واژه را آن طور که دلتان می خواهد به کار ببرید. زیرا هر واژه یک چارچوب اجتماعی، یک مفهوم اجتماعی دارد. مفهومی که در یک مقطع معین به طور تاریخی شکل گرفته است. این به مسائل معرفت شناسانه مربوط می شود. منظورم مسائل مربوط به تئوری شناخت است. یعنی این‌که حقیقت چیست و بشر چگونه می تواند بفهمد که چه چیز درست است. قبلاً خاطرنشان کرده بودم که مثلاً تعریف «هوی نیوتن» (از رهبران حزب پلنگان سیاه در آمریکا) از قدرت، یک تعریف ابزارگرایانه بود. او می گفت «قدرت، توانایی ارائه ی تعریف از پدیده ها و وادار کردن آن ها به عمل به شیوه ی مطلوب است.» خیر. این‌که شما بتوانید به هر طریقی که خواستید تعریفی از پدیده ارائه دهید، به شما این توانایی را نمی دهد که آن را وادار کنید به یک شیوه ی مطلوب عمل کند. فرض کنید یک نفر اسلحه می کشد و به سوی شما گلوله ای شلیک می کند، اگر شما قبل از اصابت گلولـه بتوانید بگوید که «این واقعاً یک گلولـه نیست بلکه یک بالشت است. من بر آنم که آن را به عنوان یک بالشت تعریف کنم» به جایی نخواهید رسید. (خنده ی حضار). این کماکان گلولـه است. (خنده ی حضار) ضرورت کماکان با شما مواجه می شود و شما باید (اگر مهلت داشتید) با آن دست و پنجه نرم کنید. بهتر است اگر می توانید پشت چیزی بپرید. (خنده ی حضار) اگر می توانید بهتر است چیزی را سپر کنید. راه دست و پنجه نرم کردن با آن، این نیست که به عنوان یک بالشت یا یک دانه آب نبات ژله ای تعریفش کنید. (خنده ی حضار) پس این یک اشتباه اساسی است.

به واقع قدرت، در توانایی شناخت صحیح از پدیده ی عینی و ضرورت عینی و تغییر آن ها نهفته است. تغییر آن ها به طریقی که واقعاً می توانند تغییر یابند. و این مملو از تضاد است. بنا بر این همیشه یا حتی در بیشتر مواقع، یا به طور کلی، فقط یک راه وجود ندارد. پدیده ها بر حسب تضادهایی که آن ها را جلو می برند، می توانند به طرق مختلف تغییر کنند. اما آن ها را نمی تواند از راهی تغییر داد که هیچ رابطه ای با تضادهای تعیین کننده و پیش برنده ی پدیده ها نداشته باشد. به همین خاطر است که می گویم شما نمی توانید صرفاً با تعریف یک گلولـه به عنوان یک آب نبات ژله ای یا بالش آن را به چیزی نرم تغییر دهید.

یک مثال دیگر از یک پدیده ی بزرگ در زمینه ی فرهنگ که عموماً این روزها مورد مشاجره ی جدی است. بعضی افراد و مشخصاً بعضی سیاه پوستان می گویند «امروز من کلمه ی کاکا سیاه را طوری تعریف می کنم که معنی دوست من، رفیق من بدهد.» خیر. این کلمه معنی دیگری دارد. شما قادر نیستید این کلمه را این طور تعریف کنید. زیرا درست مانند آن گلولـه، کلمه ی کاکا سیاه به لحاظ تاریخی و اجتماعی به طریق معینی تعریف شده است و شما نمی توانید به اراده یا آرزوی خود به آن معنی دیگری ببخشید. سالیان سال باید بگذرد، یعنی مدت ها از زمانی که نوع بشر جامعه ی ستم گر علیه خلق ها را به همراه شکل های دیگر ستم و استثمار پشت سر گذاشته باشد. شاید آن وقت واژه ی «کاکا سیاه» دیگر مطلقاً هیچ معنایی نداشته باشد. یا معنایی کاملاً متفاوت پیدا کند. ولی در حال حاضر، در این مرحله از تاریخ، و در دنیای کنونی، این واژه توسط مناسبات اجتماعی ستمگرانه ای که «کاکا سیاه» جلوه ای از آن است تعریف شده و کماکان می شود. و اگر شما می خواهید به این واژه و هر چه پشت آن قرار دارد بپردازید، باید بر مبنای آنچه که واقعاً هست، بر مبنای معنایی که به لحاظ تاریخی و اجتماعی برایش تثبیت شده، با آن روبه رو شوید. تا وقتی که ما این مناسبات اجتماعی را که «کاکا سیاه» تبارزی از آن است از ریشه دگرگون کنیم.

ضرورت و تصادف، علت- معلول و اتفاق^(۹)

حالا از این بحث به رابطه ی ضرورت و تصادف، یا علت - معلول با اتفاق، هم می رسیم. هیچ مسیر از پیش تعیین شده ای در تکامل تاریخی نوع بشر و جامعه ی بشری (و عمل متقابل آن با بقیه ی طبیعت) وجود نداشته و ندارد. ولی در جریان این فرایند، این عمل متقابل ادامه دارِ ضرورت و آزادی، (و البته، علت - معلول با اتفاق یا ضرورت و تصادف، و رابطه ی متقابل آن ها) در تاریخ «پیوستگی» («انسجام»-م) معینی به وجود آمده است. و این ما را به آستانه ای رسانده که جهش به کمونیسم را امکان پذیر (و نه اجتناب ناپذیر) ساخته است.

یکی از نکاتی که قبلاً خاطرنشان کرده ام این است که علت - معلول و اتفاق، یا ضرورت و تصادف، مثل همه ی چیزها، وحدت اضدادند. همان گونه که مائو در مورد عام و خاص گفت، آنچه در یک چارچوب علت - معلول است در چارچوبی دیگر تصادف یا اتفاق است (و برعکس). قبلاً هم این سؤال را پرسیده ام: چرا کریستف کلمب که فکر می کرد راهی مکان دیگری است به قاره آمریکا رسید؟ به یک مفهوم و در یک چارچوب، این یک تصادف بود. مثلاً از زاویه ی مردمانی که آن قدر بداقبال بودند که کشتی کریستف کلمب نزد آنان به ساحل نشست و همه آن وقایع بعدی در نتیجه آن صورت گرفت. این یک تصادف بود چون او قصد رفتن به جای دیگری داشت. و ورود او به قاره آمریکا از نیروهای محرکه درونی جوامع آن قاره در آن دوران ناشی نشده بود. بنا بر این از دید مردمان آن قاره، این یک تصادف بود. یک سطح دیگر تصادف این بود که مقصد کریستف کلمب اینجا نبود. ولی آیا این تماماً یک تصادف بود؟ خیر. به وضوح دلیل ها و منطق هایی وجود داشت که کریستف کلمب به این مکان رسید. برای مثال، بادهای دریا در این مساله نقش داشتند. فقدان شناخت از بعضی چیزها در این امر دخیل بود و امثالهم. و شما می توانید هر یک از این عوامل را به نوبه ی خود به ضرورت در یکسو، و تصادف در سوی دیگر (یا علت - معلول و اتفاق) تقسیم کنید. به این مفهوم، هر چیزی را می توان به دو جنبه ی متضادش تقسیم کرد.

ولی در هر زمان معین، یکی از این جوانب در پدیده ی عمده است. و این جنبه ی عمده به پدیده، هویتِ نسبی می بخشد. حتی در حالی که پدیده دارد حرکت می کند و تغییر می یابد. برای نمونه، جامعه ی سرمایه داری هم درون خود آینده ی جامعه سوسیالیستی را دارد. به طور مشخص این آینده توسط پرولتاریا به لحاظ سیاسی و در چارچوب مبارزه ی طبقاتی، و توسط اجتماعی شدن تولید در چارچوب تولید معرفی می شود. ولی جامعه ی سرمایه داری کماکان توسط این واقعیت تعریف می شود که روابط تولیدی و روبنای که در رأس آن قرار دارد، سرمایه دارانه است. بنا بر این این پدیده متضاد است ولی جنبه ی عمده اش به طور نسبی به آن کیفیت و جوهر تعریف کننده می بخشد. نسبی به این مفهوم که جامعه ی سرمایه داری در چارچوب بزرگ تری از تضادهای دنیا وجود دارد، و به این مفهوم که خود سرشار از تضاد و حرکت و تکامل است. و جوانب مربوط به آینده نیز، در تضاد با خصلت اساسی سرمایه دارانه ی پدیده، خود را درون آن مطرح می کنند.

بنا بر این ما باید پدیده ها را در چارچوب حرکت و تکامل تضادها بفهمیم و نه به گونه ای ایستا. ما باید از دیدگاه های متافیزیکی و نهایتاً مذهبی یا اساساً مذهبی از پدیده ها در دنیا خلاص شویم. از جمله در مورد جامعه ی بشری و تکامل تاریخی آن. همان طور که گفتم هیچ مسیر از پیش تعیین شده ای در تکامل تاریخی نوع بشر و جامعه ی بشری وجود ندارد. چیزهایی می توانست مطرح شود که به یک مفهوم تصادف به حساب بیاید و نوع بشر را پیش از آنکه واقعاً جای پایی برای خود پیدا کند یا حتی بعد از این کار، از ریشه برکند. و هنوز هم این مساله می تواند اتفاق بیفتد. هر چند که تاکنون چنین نشده است. به همین طریق، سرنوشت جامعه ی بشری برای رسیدن به کمونیسم از پیش رقم نخورده بود. ولی در گذر از کل فرایند متضاد و پیچیده ی تکاملی اش، به آستانه ی آن رسیده است. یعنی جایی که تضاد بین تولید اجتماعی شده و تملک خصوصی، همان تضاد مشخصه ی سرمایه داری که به طور اساسی آن را معین می کند، بیش از بیش به شکلی حاد خود را مطرح می کند.

پیوستگی، جبر و دگرگونی ^(۱۰)

بنا بر این همان گونه که مارکس خاطرنشان کرد، در تاریخِ بشر پیوستگی (Coherence) (انسجام) معینی وجود دارد. هر نسلی میراث دارِ شرایط مادی و مناسبات اجتماعی و روبنای ایدئولوژیک و سیاسی منطبق بر آن از نسل های گذشته، از تکامل گذشته ی جامعه، است. این میراث هم از طریق انباشت تغییرات قسمی حاصل شده، هم از راه جهش های انقلابی که به تغییرات ریشه ای انجامیده است. مساله، صرفاً تغییراتی که از طریق انباشت تدریجی صورت می گیرد نیست بلکه تغییرات برخاسته از جهش های انقلابی که به تغییرات ریشه ای منتهی می شود نیز هست. در هر زمان معین، تغییرات بعدی بر پایه ی شرایط مادی موجود و به طور مشخص، نیروهای تولیدی موجود صورت می گیرد. خواه این تغییرات کمّی باشد خواه کیفی. ولی حتی تغییرات انقلابی و نتایجی که به همراه دارند نیز توسط شرایطی که خود از آن سر بلند کرده اند، مشروط می شوند. این نیز نکته ی بسیار مهمی است.

به این نکته در مقاله ی مهمی که یکی از رفقای رهبری حزب ما نوشته پرداخته شده است. در آنجا از رابطه ی میان جبر(Constraint) و دگرگونی صحبت می شود. می نویسد که در تاریخ طبیعی تکامل طی میلیاردها سال، و در تکامل اجتماعی و تکامل تاریخی جامعه ی بشری، امور و پدیده ها از دل اجبارهایی که در هر زمان معین وجود دارد و از دل دگرگونی آن اجبارها، سربلند می کنند. این مرتبط است با نکته ای دیگر. با این نکته که در جامعه ی بشری، هر نسل در هر مقطع با خصلت جامعه مواجه است. خصلتی که اساس آن نیروهای تولیدی و روابط تولیدی کمابیش منطبق بر آن نیروها است. هر نسل با این خصلت به مثابه ی چیزی خارج از خود مواجه می شود. به مثابه ی ضرورت. در همین ارتباط، سؤالی مطرح می شود: این ضرورت، این شرایط مادی موجود، از کجا می آید؟ چگونه این شرایط از طریق یک فرایند بسیار پیچیده و متضاد، که مسیری مستقیم الخط و از پیش تعیین شده و مقدر نیست، تکامل یافته و کماکان در حال تکامل است؟ امور این گونه به پیش می روند.

به همین خاطر است که مارکس از وجود «نشانه های سرمایه داری» (Birthmarks) در مراحل اولیه ی پیشروی به سوی کمونیسم صحبت می کند. یعنی در جامعه ی سوسیالیستی تحت دیکتاتوری پرولتاریا. این «نشانه های سرمایه داری» در جامعه ی سوسیالیستی موجودند زیرا این جامعه (بنا به استعاره ای که از آن استفاده می کنیم) از بطن سرمایه داری بیرون می آید و فقط می تواند از آنجا بیرون بیاید. برخلاف تصور یا آرزوی آنارشیست ها و تخیل گرایان، شما در واقعیت نمی توانید بگویید: «بیایید طرح یک جامعه ی ایده آل را بریزیم و عیناً پیاده اش کنیم. چرا می خواهید رهبر داشته باشیم؟ چرا می خواهید دولت داشته باشیم؟ این ها فقط باعث همان دردسرهایی می شوند که می خواهیم از شرشان خلاص شویم. چرا طرح جامعه ای را در سر نداشته باشیم که این جور چیزها در آن جایی ندارند؟» خب، هرکس می تواند این را در سر داشته باشد. ساده است. یک سیگاری بار کنید (خنده ی حضار) آن وقت هر خیالی به ذهنتان می آید. حتی خیال های خوب. (خنده ی حضار). ولی این شما را به جایی که باید برویم نخواهد رساند. شما باید از جایی که هستید به سوی جایی حرکت کنید که بر پایه ی تغییر ضرورت واقعاً امکان پذیر است. یعنی ضرورتی که دائماً با آن مواجهید. یعنی ضرورت و اجبارهای جدیدی که به واسطه ی تغییر ضرورت و اجبارهای قدیم در حال تولد و شکل گرفتن است. شما نمی توانید «مقدم بر این» (آپریوری) جلو بروید. یعنی نمی توانید جلوتر از واقعیت موجود و در واقع جدا از آن، عمل کنید. شما نمی توانید جامعه را آن طور که دوست دارید باشد در نظر بگیرید، سپس این فکر را به زور بر واقعیت تحمیل کنید. نمی توانید ایده آل خود را از این طریق عملی کنید. به لحاظ فلسفی، این ایده‌آلیسم کامل است. یعنی فکر کنید که ایده ها عنصر تعیین کننده در ارتباط با واقعیت مادی هستند. یعنی فکر کنید که واقعیت مادی صرفاً بسط ایده ها است. یا این‌که در هر حال، ایده ها به خودی خود می توانند واقعیت را بسازند یا تغییر دهند. این همان حکایت «اگه بشه، چی میشه!» است. این هیچ ربطی به تغییر واقعی واقعیت، و به طور مشخص متحول کردن جامعه و پیشروی به جایی که جامعه می تواند به سویش حرکت کند یعنی به کمونیسم ندارد. (و تکرار می کنم که این یک امکان است نه یک امر محتوم.)

بنا بر این وقتی که جامعه ی سوسیالیستی از طریق انقلاب پا به عرصه ی وجود می گذارد، شما با این «نشانه های» سرمایه داری روبه‌رو هستید. لنین گفت: انقلاب با مردم آن طور که ما دوست داریم باشد انجام نمی گیرد. ما انقلاب را با مردم آن طور که هست انجام می دهیم. بله، در جریان انقلاب کردن، حتی در اولین جهش که حکم عبور از خوان اول را دارد یعنی پیشبرد مبارزه برای کسب قدرت و تحقق این امر، مردم به شکل ریشه ای تغییر می کنند. ولی کماکان چیزی به مثابه ی مردمِ «ایده‌آل» وجود ندارد. و همان طور که جلوتر در بحث از مثال «چتر نجات» خواهم گفت، دگرگونی مردم، یک بار برای همیشه و «بازگشت ناپذیر» نیست. این طور نیست که دیگر احتمال عقب گرد آنان وجود ندارد. این طور نیست که هیچ چیز نمی تواند به عقب برگردد و مردم نمی توانند دوباره به راهی بروند که قبل از انقلاب می رفتند. خب، اگر قبلاً این ها را نمی دانستیم، درس های تلخ تاریخ به ما آموزش داد که این طور نیست. شما در هر زمان معین، با مردم همان طور که هستند انقلاب می کنید. و در این مورد هم شما ضرورت را به آزادی تغییر می دهید.

بنا بر این هیچ «فرایند با وقار و منظم» که جامعه را از مرحله ای به مرحله ی دیگر برساند وجود ندارد. (از جامعه ی کمونی اولیه به برده داری، بعد به فئودالی، بعد سرمایه داری و سپس سوسیالیستی). «رقص بزرگ والس تاریخ» در کار نیست که به شکل یک دو سه، یک دو سه، انجام شود. تاریخ مثل «رقص های اشرافی» نیست که نرم و ناز و منظم جلو برود و جامعه را به شکلی اجتناب ناپذیر به کمونیسم برساند. «فرایند بزرگی» که ناگزیر به کمونیسم منتهی شود در کار نیست. ما باید با گرایشاتی که به سمت این نوع تفکرات وجود دارد (و برای مثال در استالین مشاهده می شد) مبارزه کنیم. این گرایشات شانه به شانه ی یک دیدگاه مذهبی می ساید. (اگر نگوییم که «قانون را نقض کرده» و «این مرز را زیر پا نهاده است»!) ولی تکامل تاریخی بشر در سراسر دنیا و طی هزاران سال، با همه ی پیچیدگی و تنوع، در واقعیت (و نه «بر پایه ی یک طرح») شالوده ی جهش تاریخی جهانی به کمونیسم را ریخته و این امر را امکان پذیر کرده است. امکان پذیر و نه اجتناب ناپذیر. این تکامل تاریخی، دنیا را به جایی رسانده که محکم تر از هر زمان دیگر به هم وابسته شده و سرمایه داری و تضاد اساسی اش به وجه تعیین کننده و جهت دهنده ی جامعه ی بشری و دنیا (به مثابه ی یک کل و در تمامی اجزای آن) تبدیل شده است. تکامل تاریخی، دنیا را به جایی رسانده که شکل بروز تضاد اساسی سرمایه داری افراطی تر از هر زمان شده و برخورد نیروها و روابط تولیدی، و زیربنا و روبنایی که مشخصه ی جامعه ی سرمایه داری است، از همیشه حادتر شده است. تکامل تاریخی، دنیا را به جایی رسانده که نیاز به حل این تضاد اساسی از طریق انقلاب پرولتری، در کشورهای مشخص و نهایتاً در مقیاس جهانی، خود را قدرتمندتر از گذشته مطرح می کند. ولی دوباره به این نکته می رسیم که انجام دگرگونی انقلابی مستلزم عامل ذهنی است. یعنی نیروهای انقلابی آگاه که توده های مردم را در مبارزه ای قدرتمند و قاطعانه برای هم جهت کردن واقعیت با آنچه مورد نیاز است، رهبری کنند.

جلوه های دهشتناک و افراطی تضاد اساسی سرمایه داری^(۱۱)

ببینیم تضاد اساسی سرمایه داری چیست. ببینیم که در عصر سرمایه داری، تضادهای پایه ای تمام جوامع بشری، یعنی تضاد بین نیروها و روابط تولیدی، و تضاد بین زیربنای اقتصادی و روبنای سیاسی و ایدئولوژیک، مشخصاً چگونه بروز می یابند؟ تضاد اساسی در عصر سرمایه داری، تضاد بین تولید اجتماعی شده و تملک خصوصی است. این تضاد اساسی، تعیین کننده و جهت دهنده ی سرمایه داری و عصری است که در آن سرمایه داری کماکان بر دنیا مسلط است. و اگر شما می خواهید در چارچوب این‌که امروز تضاد اساسی سرمایه داری بین تولید اجتماعی شده و تملک خصوصی یک شکل افراطی و منحط و دهشتناک به خود گرفته، یک پدیده ی افراطی و دهشتناک را ببینید، به رئیس جمهور آمریکا نگاه کنید. همان شخصی که به اصرار واژه ی «هسته ای» را «هستایی» تلفظ می کند. (هر چند که در مدارس و دانشگاه های خصوصی گران تحصیل کرده و می تواند این کلمه را خیلی درست تلفظ کند.) حالا چرا می گویم این جلوه ی افراطی و دهشتناکی از تضاد اساسی سرمایه داری است؟ زیرا انگشت این مرد روی ماشه ی تسلیحات «هستایی» قرار دارد. و این چه چیزی می تواند باشد مگر جلوه ای از تضاد بین تکنولوژی گسترده تولید شده که حاصل کار جمعی میلیون ها میلیون انسان است با این واقعیت که همه ی این ها تحت سلطه و کنترل مشتی افراد در شمار اندکی از کشورها قرار دارد. و در واقع، به جهات قابل توجهی توسط این افراد خفه شده است. همه ی این ها تحت حاکمیت یک ساختار قدرت سیاسی قرار دارد که این هیولا منشی را در قالب رئیس قوه ی مجریه اش مطرح کرده است. در دنیای امروز نمی توانید جلوه ی دهشتناک تری از تضاد اساسی سرمایه داری بین تولید اجتماعی شده و تملک خصوصی پیدا کنید.

اگر شما به میان توده های مردم بروید و بگویید «تضاد اساسی که امروز ما با آن دست و پنجه نرم می کنیم بین تولید اجتماعی شده و تملک خصوصی است» احتمالاً به شما خواهند گفت (و این حرفشان کاملاً قابل درک است): «معلوم هست چی میگی؟!» خب، شما می توانید صاف و ساده جواب دهید که «آره! منظورم همین جرج بوشه.» البته بعدش باید معنای گسترده تر همه ی این بحث ها را توضیح دهید. و این، کار می برد. ولی واقعیت همین است. هر چند که شما به طور خودبه خودی به مساله این طور نگاه نمی کنید. حتی همه ی ما کمونیست ها به طور خودبه خودی به مساله این طور نگاه نمی کنیم. ولی واقعیت این است که او یکی از جلوه های افراطی، منحط و دهشتناک تضاد اساسی سرمایه داری است. (البته فقط یکی از جلوه ها). او جلوه ای از این تضاد است که در روبنای سیاسی بیان می شود. تملک خصوصی تولید اجتماعی شده در زیربنا است که جرج دبلیو بوش را به عنوان رهبر سیاسی «دنیای آزاد» به جلوی صحنه آورده است.

اگر می خواهید به این تضاد دیوانه کننده و افراطی به شکلی عمومی تر نگاه کنید، انگشت «دبلیو» را روی دگمه ی «هستایی» ببینید. این را ببینید که طبقه ی حاکمه ی آمریکا بیش از هر طبقه ی حاکمه ای برای تقویت نظامش، نیروی عظیم جنگی گرد آورده است. این هیچ چیز نیست مگر جلوه ای از تضاد اساسی سرمایه داری و حرکت و تکامل تضاد بین نیروهای تولیدی و روابط تولیدی و بین زیربنا و روبنا در دنیای کنونی. برای تجزیه و تحلیل موضوع، باید این سؤال را کانون توجه قرار دهیم که: چگونه این کار را می کنند؟ این نیروی نظامی از کجا آمده است؟ از طریق تکامل تاریخی سرمایه داری در ایالات متحده. و ما معنی این تکامل تاریخی را می دانیم: جنگ هایی که انجام شد. مردمی که قتل عام شدند. بردگانی که دزدیده و به کار گماشته شدند. و باز هم تأثیر متقابل روبنا و زیربنا. آنان سرزمینی را در آمریکای شمالی تسخیر کردند. سرزمینی انباشته از ثروت عظیم و موج از پی موج، شاخک های خود را هر چه عمیق تر در سراسر دنیا گسترش دادند. آنان بر پایه ی مکیدن خون مردم همه ی دنیا به معنای واقعی کلمه، ثروت عظیمی گرد آورده اند و قادرند بخش بسیار بزرگی از این ثروت را به استخدام دانشمندان و سایرین، به توسعه ی تسلیحاتی، به تمرکز روی تولید اختصاص دهند. بدین ترتیب، خرج تولید سلاح ها را می دهند و خرج تربیت و گسترش ارتشی که باید آن سلاح ها را به کار گیرد. این هیچ نیست مگر یک جلوه ی دهشتناک و دیوانه کننده از تضاد اساسی سرمایه داری. بر این مبنا می توانند چنین کاری انجام دهند و حاکمیت خود را بر مردمی که خونشان شالوده ی مادی این دستگاه را فراهم آورده تقویت کنند. این جلوه ی افراطی و دیوانه کننده ای از تضاد اساسی سرمایه داری و عمومی تر از آن، تضاد بین نیروها و روابط تولیدی و بین زیربنای اقتصادی و روبنا است.

مردم به طور خود به خودی به مساله این طور نگاه نمی کنند. حتا ما نیز که یک شناخت پایه ای از خصلت و کارکرد واقعی سرمایه داری داریم و می دانیم که واقعاً معنایش برای مردم سراسر دنیا چیست، به طور خود به خودی این مساله را کاملاً درک نمی کنیم که همه ی این ها ریشه در تضاد اساسی سرمایه داری دارد. و این کار می برد. برای این‌که مطلب را طوری برای توده ها ترجمه کنید که بتوانند آن را بفهمند، نمی توانید آن را با عباراتی عرضه کنید که من عرضه کردم. بلکه راه هایی برای ترجمه ی این مطلب به زبان عامه فهم هست تا مردم بتوانند در مورد دنیا و واقعیت و حرکت و تغییر آن، و نقش خودشان در این ارتباط، بیاموزند. ما این کار را از طریق نشریه ی خودمان یعنی «انقلاب» و همین طور به شکل عمومی تر باید انجام دهیم. این یکی از کارهای اساسی است که باید انجام دهیم: این را به میان توده ها ببریم تا برای مبارزه و در حین مبارزه، و حتی هنگامی که ما آنان را برای مبارزه سازمان می دهیم، بیش از پیش آگاهانه درک کنند که این مبارزه باید به کدام سمت برود، مساله چیست و راه حل کدام است، ریشه ی مساله کجا است و سمت و سویش کجا، و برای این‌که همه ی این چیزها را پشت سر بگذاردیم چرا ما باید مبارزه را در سمت و سوی معینی جلو ببریم._•

پی‌نوشت‌ها:

۱) Views on Socialism and Communism: A RADICALLY NEW KIND OF STATE,

A RADICALLY DIFFERENT AND FAR GREATER VISION OF FREEDOM

۲) Set the Record Straight: http://thisiscommunism.org/ThisIsCommunism/Home.html

۳) MATERIALISM VS. IDEALISM…THE FUNDAMENTAL CONTRADICTION OF CAPITALISM, AND THE REVOLUTIONARY RESOLUTION OF THIS CONTRADICTION

۴) the mode of existence of matter is motion

۵) Phony Communism Is Dead, Long Live Real Communism

۶) Production Forces and Relations of Production

۷) Economic Base and Superstructure

۸) Freedom and Necessity

۹) Necessity and Accident, Causality and Contingency

۱۰) Coherence, Constrtaint, transformation

۱۱) Grotesque and Extreme Expressions of Capitalism›s Fundamental Contradiction