نشریه آتش شماره ۷۱

واقعیت کمونیسم چیست؟ لنین و شوراها

 «لنین و شوراها» یکی از محورهای «نقد» مورد علاقه گرایش‌های سوسیال دموکراتیک و آنارکو‌سندیکالیستی در «چپ» جهانی نسبت به لنین است. جدال در واقعیت، بر سر نقش حزب کمونیست در رهبریِ کلیه فرآیندهای انقلاب از جمله شوراها و به‌طور کلی هر نوع تشکل و جنبش توده‌ای است و در تحلیل نهایی، جدال بر سر امکان و ضرورت و مطلوبیت انقلاب کمونیستی است.

 تئوری کمونیستی و تجربه ثابت کرده است، تشکیلات‌ها یا جنبش‌های توده‌ای که با قصد سازمان دادن اعتراض توده‌ها علیه شرایط ستم و استثمار به‌وجود آمده‌اند، بدون رهبری حزب کمونیست و بدون این‌که از طریقِ خط سیاسیِ هدایت‌کننده‌شان به استراتژی انقلابی حزب متصل شوند، در بهترین حالت به دورِ تکراری و بسته اعتراض به وضع موجود، اما باقی ماندن در چارچوب آن، خواهند افتاد. هرجا کمونیست‌های انقلابی این وضعیت را به چالش گرفته‌اند، شمار وسیعی از توده‌‌های درگیر در این جنبش‌ها، متحول شده و تبدیل به کمونیست‌های انقلابی و رزمندگانِ راه انقلاب کمونیستی شده‌اند.

در این زمینه، تجربه شوراها در جریان انقلاب اکتبر روسیه آموزنده است.

در اکتبر ۱۹۱۷ هیچ نیروی سیاسی دیگری به‌جز حزب بلشویک آماده عمل نبود. زیرا این حزب تحت رهبری لنین بر اساسِ یک تحلیل صحیح و نقشه استراتژیک، سال‌ها خود و پایه‌هایش را برای دخالت‌گری قطعی و قاطع در اوضاع با هدف به ثمر رساندن انقلاب سوسیالیستی، آماده کرده بود. در سال ۱۹۱۷، هنوز شمار اعضا و طرفداران این حزب بسیار کمتر از احزاب خرده‌بورژوا و بورژوا/رویزیونیست در جنبش «چپ» روسیه  مانند سوسیال رولوسیونر‌ها (به اختصار، اس. ارها) و منشویک‌ها بود. اما حزب دارای پایه‌های محکم در میان قشرهای تحتانی پرولتاریا و دیگر توده‌های تحت ستم بود.

پیش‌درآمد انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، سرنگونیِ سلطنت چند صد ساله تزار بود. جنگ جهانی امپریالیستی که روسیه بخشی از آن بود، مرگ و ویرانی را بر فقر و محنت توده‌ها افزوده بود. توفانِ خشم و مبارزه توده‌ها سلطنت تزار را درهم پیچید و آن را سرنگون کرد. این تغییر، به انقلاب فوریه معروف شد. اما جای تزار را مخالفین بورژوای او در طبقه حاکمه روسیه گرفتند و «دولت موقت» را به سرکردگی شخصی به نام کرنسکی تشکیل دادند.

در جریان سرنگونی تزار، توده‌های کارگر و دهقان و سرباز در کارخانه‌ها، مناطق روستایی و در بسیاری از واحدهای ارتش (که در جنگ جهانی امپریالیستی اول درگیر بود)، نهادهای قدرت توده‌ای به نام «شورا» یا سوویت‌ها را خلق کردند تا مطالبات خود را از طریق آن‌ها پیش ببرند. اما شوراها عمدتا تحت نفوذ اس.ارها و منشویک‌ها بودند. این دو جریان سیاسی، شوراها را با خط و برنامه بورژوا- دموکراتیک و در جهت ضدِ کسب قدرت دولتی توسط پرولتاریا  رهبری می‌کردند. تحت تاثیر این نیروهای سیاسی، شوراها از «دولت موقت» و کرنسکی حمایت کردند. این احزاب از ناآگاهی توده‌هایی که برای نخستین بار در عمر خود وارد صحنه سیاستِ بسیار پیچیده شده بودند سوءاستفاده کرده و برای پیش‌برد خط بورژوایی خود بر تزلزلات و توهماتِ خرده‌بورژوازی شهری و دهقانان تکیه می‌کردند. به‌همین علت، مورد حمایت بورژوازی نیز بودند. اما لنین و بلشویک‌ها، حکومت کرنسکی را مرتبا افشا کرده و توده‌ها را به ضرورت یک «انقلاب دوم» آگاه می‌ساختند. به همین جهت، «دولت موقت» دستور دستگیری لنین را صادر و حزب بلشویک را غیرقانونی کرد.

حکومت کرنسکی، تصمیم به ادامه حضور روسیه در جنگ جهانی گرفت. منشویک‌ها و اس‌ارها، از این سیاست هم حمایت کردند. درحالی‌که بلشویک‌ها از ابتدای آغاز جنگ امپریالیستی، شعار تبدیل جنگ امپریالیستی به جنگ داخلی را تبلیغ و ترویج کرده و حول این سیاست در جبهه‌های جنگ سربازان را در هسته‌های حزب بلشویک سازمان می‌دادند. جامعه روسیه، بحرانی و متلاطم بود و دنبال راه برون‌رفت می‌گشت. وقایع، همراه با تبلیغ و ترویج بلشویک‌ها، باسرعتی خیره‌کننده و شگفت‌انگیز ورشکستگی نیروهای سیاسیِ مطرح و میدان‌دار، از بورژوازی «دولت موقت» تا منشویک‌ها و اس‌ارها را آشکار می‌ساخت. برنامه بلشویک‌ها و چشم‌اندازی که برای جامعه آینده ترسیم می‌کردند، در میان قشرهای مختلف کارگری و سربازان و دهقانان و خرده‌بورژوازی شهری نفوذ می‌کرد. شعار «زمین، صلح، نان» که توسط حزب بلشویک به‌عنوان گام فوریِ دولت آینده در جواب به نیاز توده‌ها در آن شرایط وحشتناک فلاکت و ویرانی و محرومیت فرموله شد، به مبارزات توده‌ها جهت داده و این روند را وسیع‌تر و پُر‌شتاب‌تر کرد. حزب بلشویک نه‌تنها خارج از شوراها وسیعا گسترش می‌یافت بلکه در داخل شوراها نیز نفوذ منشویک‌ها و اس‌ارها را به چالش گرفت.

تنها حزب بلشویک قادر بود مانورهای طبقات حاکمه را با تکیه بر توده‌هایی که آگاه و متشکل و در میدان نبرد رهبری می‌کرد، درهم بشکند. شکست دادن حمله ژنرال کورنیلف (از افسران ارتش سابق تزاری) به شهر پتروگراد، یکی از مهم‌ترین آن‌ها بود. کورنیلف شکست خورد و دستگیر شد. این رخداد، توده‌ها را نسبت به خطرات مهلک پیشاروی جامعه بیدار کرد و بلشویک‌ها توانستند آنان را هرچه بیشتر به ضرورت «انقلاب دوم» و سرنگونی «دولت موقت»، اهمیت داشتن ارتش انقلابی و نبرد نظامی با دشمن آگاه کنند.

با در نظر گرفتن همه عوامل، لنین به این جمع‌بندی رسید که زمان قیام فرا رسیده است. تصمیم به قیام شب‌های ۱۰-۱۱ اکتبر در کمیته مرکزی حزب بلشویک گرفته شد. پیشاپیش، طی چند ماه بلشویک‌ها، مردم را در گاردهای سرخ سازمان می‌دادند و در درگیری با نیروهای دشمن رهبری می‌کردند. اما قیام امری متفاوت بود زیرا، گذر کردن به موضع تعرض بود. در ماه اکتبر، بلشویک‌ها تغییر «گاردهای سرخ» به ستون فقرات یک ارتش پرولتری را آغاز کردند.

روز ۲۴ اکتبر ساعت ۶ بعد از ظهر، لنین طی نامه‌ای به کمیته مرکزی حزب بلشویک، هشدار داد که «همه‌چیز به موئی بند است» و در اجرای طرح قیام نباید تعلل ورزند. زیرا، برخی از رهبران حزب بلشویک می‌خواستند منتظر کنگره شوراها و تصویب قطعنامه کسب قدرت شوند! اما لنین در این نامه هشدار داد: «… منتظر رای متزلزلِ ۲۵ اکتبر (یعنی، کنگره شوراها) شدن فاجعه یا فرمالیته محض خواهد بود.» (کلیات آثار لنین انگلیسی، جلد ۲۶. نامه به کمیته مرکزی. ص ۲۳۴-۲۳۵).

لنین به این نامه اکتفا نکرد و با محافظ خود به اسمولنی، مقر فرماندهی شوراها رفت. با رسیدن لنین، «کمیته نظامی انقلابی» که اوایل اکتبر توسط شورای پتروگراد برای فعالیت در میان سربازان پادگان‌ها تشکیل شده بود، هماهنگ کردن عملیات قیام در شهر را برعهده گرفت. نقاط کلیدی شهر پتروگراد توسط واحدهای گارد سرخ بلشویک‌ها به‌سرعت گرفته شد. ساعت ده صبح روز ۲۵ اکتبر، اطلاعیه‌ای با امضای لنین به شهروندان روسیه اعلام کرد: «دولت موقت سرنگون شده است. قدرت دولتی به ارگان شورای کارگران، سربازان و نمایندگان پتروگراد (کمیته نظامی انقلابی) که در راس پرولتاریا و پادگان پتروگراد قرار دارد منتقل شده است. … زنده باد انقلاب کارگران، سربازان و دهقانان.» بعد از آن، لنین طرحِ عملیات تعرضی برای تصرف کاخ زمستانی و دستگیری اعضای دولت موقت را پیش گذاشت. وقتی کاخ زمستانی ساعت ۲ صبح سقوط کرد، کنگره شوراها که تازه تشکیل شده بود اطلاعیه تاریخی «به همه کارگران، سربازان و دهقانان» به قلم لنین را تصویب کرد. قدرت نوین متولد شده بود.

حکومت جدید فورا دو فرمان صادر کرد. یکم، بیرون آمدن روسیه از جنگِ امپریالیستی و فراخوان صلح بدون فتح و الحاق. دوم، فرمان تصرف زمین‌های کشاورزی سلطنت تزاری، طبقات اشراف و کلیسا (که زمین‌های وسیع داشت). اما اتفاقی بسیار مهم‌تر از این‌ها رخ داده بود. چند هزار سال پس از ظهور جامعه طبقاتی، قدرتِ دولتی نوینی متولد شده بود که هدفش سازمان دادن جامعه براساسی به‌جز استثمار بود. این واقعیت، جهان را به‌شدت تکان داد. مائوتسه‌دون در جمع‌بست تاریخی خود از این رخداد تاریخی/جهانی گفت: توپ‌های انقلاب اکتبر مارکسیسم را به چین آورد!

در همان زمان، شرایط مساعد برای انقلاب سوسیالیستی در اکثر نقاط اروپا وجود داشت. جنگ امپریالیستی، پوسیدگی و ضد انسانی بودن نظامِ سرمایه‌داری را بیش از پیش نشان داده بود. در شهرهای بندری آلمان (کیل و هامبورگ) ملاحان شورشیِ ناوهای ارتش آلمان از دستورات فرماندهی سرپیچی کرده و دست از  جنگ کشیدند. در سال ۱۹۱۸، در بخش‌هایی از اروپای مرکزی تلاش‌های انقلابی صورت گرفت اما جملگی سرکوب شدند. انقلاب، فقط در روسیه پیروز شد و علت عمده آن وجود یک حزب پیشاهنگ انقلابی کمونیست در آن کشور بود.

دولت سوسیالیستی شوروی، از همان ابتدای پیروزی، رویکرد گسترش انقلاب در سراسر جهان را در پیش گرفت. لنین، فراخوان تشکیل بین الملل کمونیستی سوم، به‌عنوان تشکیلات بین‌المللی جدید برای هدایت فعالیت انقلابی سازمان‌ها و احزاب کمونیستیِ سراسر جهان را داد.

اولین انقلاب سوسیالیستی، برای همیشه چهره جهان را تغییر داد. اما هنوز راه دراز و پرپیچ و خم بود. در اولین سالگرد پیروزی انقلاب در سال ۱۹۱۸ هنوز سه‌چهارم کشور در دست نیروهای ضد انقلاب بود. جامعه نوین زیر حمله بین‌المللی بود. یک میلیون نفر کشته شدند و سه میلیون از بیماری‌های دوران جنگ داخلی جان دادند. برخی از متعهدترین کارگران کمونیست در این جنگ کشته شدند. همه‌چیز نابود شده و باید از نو ساخته می‌شدند. اما رهبری کمونیستی محکم ایستاد و در میان آن‌هایی که با تمام وجود می‌خواستند انقلاب را ادامه دهند پایه‌های خود را تحکیم و گسترش بخشید و آن‌ها هم ایستادند چون دولت نوین تحت رهبری حزب و لنین را نماینده اراده و عزم خود می‌دیدند. 

این فرآیند پر تب و تاب و پر پیچ و خم تحت رهبری «شوراها» طی نشد بلکه خودِ شوراها تحت رهبری حزب کمونیست توانستند نقش شایسته خود را در این فرآیند بازی کنند. 

حزب، تشکیل ارگان‌های قدرت نوین را رهبری کرد که همه دارای ماهیت، هدف و روش‌های بنیادا متفاوتی از ارگان‌های قدرتِ نظام پیشین بودند. اما این تفاوتِ بنیادین عمدتا به این مربوط نبود که تشکلات شورایی کارگران و دهقانان و سربازان ستون فقرات آن‌ها را تشکیل می‌دادند. بلکه مدیون محتوای خود بود و به توده‌ها پشتوانه می‌داد تا دست به دگرگونی‌های رادیکال در جامعه بزنند و آن را بر شالوده‌های اقتصادی و سیاسی و فرهنگی کاملا متفاوت از گذشته، تجدید سازماندهی کنند. به‌عبارت دیگر، دولت دیکتاتوری/دموکراسی پرولتاریا، قابل تقلیل به این نیست که چه افرادی از کدام خاستگاه طبقاتی ارگان‌های قدرت را پُر کرده‌اند.

به لنین اتهام زده می‌شود که دیکتاتوری حزب را به‌‌جای دیکتاتوری پرولتاریا نشاند و از شوراها «استفاده ابزاری» کرد! بله، لنین به صراحت گفت که شوراها «تسمه نقاله» میان حزب و توده‌ها هستند. یعنی، ابزار هستند. در این جهان نکبت‌بار طبقاتی، چه‌چیزی بهتر از «ابزار» بودن برای هدف انقلاب کمونیستی می‌تواند باشد؟ اما تعیین‌کننده‌ترین ابزار، خودِ حزب کمونیست است. تنها خرده‌بورژوازی می‌تواند با این ابزار ضروری مخالفت کند.

لنین در سخنرانی کنگره دهم (مارس ۱۹۲۱) روشن می‌کند که پرولتاریا بدون رهبری حزب نمی‌تواند دیکتاتوری طبقاتی خود را اعمال کند. در همان حال که رهبری چنین حزبی برای تمام دوره پیش از انقلاب برای پیروزی انقلاب و تمام دوره گذار سوسیالیستی برای هدایت آن به‌سمت استقرار کمونیسم جهانی، لازم است اما یکی از شاخص‌های این رهبری در آن است که موج‌وار توده‌‌های طبقه کارگر و دیگر ستم‌دیدگان را به درون فرآیند دخالت آگاهانه در امور دولت نوین می‌کشاند. در انجام این کار، سازمان دادن تشکلات توده‌ای از نوع نوین که لنین آن را «شورا» خواند بسیار مهم است. (لنین، «تردیونیون‌ها، اوضاع کنونی و اشتباهات ترتسکی» – جلد ۳۰ آثار لنین ص ۲۰ انگلیسی. ^۱ نقل شده در باب آواکیان، نقد ک.ونو).

تمام نظریه‌های مربوط به این‌که «شوراها» باید حکومت کنند و نه حزب و نظریات مشابه آن از این قبیل که تشکلات توده‌ای باید «مستقل» و «آزاد» از رهبری حزب باشند و اصالت بخشیدن به «جنبش‌های بدون سر» جملگی برای نفی ضرورت رهبری حزب کمونیست بوده و دیدگاهی ایده‌آلیستی و منطبق بر جهان‌بینی خرده بورژوازی  است که به غلبه خط بورژوایی در میان توده‌ها و در تشکلات توده‌ای خدمت می‌کند.

باب آواکیان در نقد نظریه مشابهی که در میان مائوئیست‌ها موجود بود، می‌نویسد: «برای این‌که مساله نقش شوراها (و دیگر تشکلات توده‌ای) و رابطه آن‌ها با حزب کمونیست را در پرسپکتیو وسیع‌تر و تاریخی بگذاریم لازم است از کلِ این ماجرا کمی “اسرار زدایی” کنیم. هرچند شوراها به‌معنایی واقعی و  عمیق توسط توده‌ها خلق شدند، اما این امری “خالص” یابه‌طور خالص “خودجوش” نبود. شوراها محصولِ مبارزه طبقاتی بودند و توده‌ها در این مبارزه تحت نفوذ نیروهای سیاسی متفاوت ازجمله بلشویک‌ها و منشویک‌ها و دیگران بودند. از همان ابتدا، درون شوراها مبارزه‌ای دائمی و اغلب حاد میان نمایندگان گرایش‌های مختلف که درنهایت منافعِ طبقات متفاوت را نمایندگی می‌کردند، موجود بود. یک نقطه تمرکز مبارزه این بود که بالاخره، نقش سیاسی شوراها چیست و آن‌ها بخشی از چه فرآیندی هستند. ساده بگویم، بلشویک‌ها شوراها را ابزاری می‌‌دیدند برای این‌که توده‌ها برای سرنگونی نظم کهنه، درهم شکستن ماشین دولتی کهنه و اعمال دیکتاتوری پرولتاریا سازمان بیابند. منشویک‌ها و دیگران این را رد کرده و در مقابلش مقاومت می‌کردند.» (آواکیان، نقد ک. ونو)^۲

لنین هرگز جمع‌بندی نکرد که شوراها دیگر نقش مهمی ایفا نمی‌کنند و یا حزب جای آن را گرفته است. جمع‌بندی لنین از تجربه انقلاب این بود که اعمال دیکتاتوری پرولتاریا و به‌عبارت دیگر، اعمال خط صحیح، صرفا از طریق شوراها و بدونِ رهبری پیگیر و نهادینه حزب در شوراها (و دیگر نهادها و تشکلات توده‌ای) ممکن نیست. وقتی صحبت از «رهبری حزب» می‌کنیم، قبل از هر چیز و بیش از هر چیز منظور خط آن حزب است. یعنی: چه نقدی بر جامعه دارد، چه تغییری را ضروری، ممکن و مطلوب می‌بیند و استراتژی‌اش برای رسیدن به هدف و تاکتیک‌ها و سیاست‌هایی که این استراتژی را تدارک دیده و به عمل درمی‌آورند، چیستند. رهبری حزب یعنی رهبری چنین خطی بر روند انقلاب. خط‌ها، درنهایت منافع این یا آن طبقه را در جامعه نمایندگی می‌کنند. خط، می‌تواند کمونیستی باشد یعنی خطی که فرآیند انقلاب را از این‌جا تا کمونیسم ترسیم کرده و تدارک دیده و پیاده می‌کند. این خطی است که منافع طبقاتی طبقه پرولتاریا و دیگر ستم‌دیدگان و استثمارشوندگان در عملی شدن آن است.  خط می‌تواند رفرمیستی و رویزیونیستی باشد و هدفِ اصلاحاتی در وضع ستم‌دیدگان و استثمارشوندگان در چارچوب همین جامعه موجود را دنبال کند. این خط، خط بورژوایی است حتا اگر به نام پرولتاریا و رهایی آن باشد و حتا اگر رهبرانش نیت دست‌یابی به جامعه‌ای بهتر را داشته باشند. رهبری انقلاب اکتبر روسیه، در خطی که توسط لنین پیش گذاشته می‌شد و به‌طور کلی پراتیک حزب بلشویک را هدایت می‌کرد، فشرده شده بود. همان‌طورکه در شماره قبل نشریه آتش گفتیم، رهبری انقلاب شکست‌خورده آلمان هم با رزا لوگزامبورگ و کارل لیبکنخت بود. رهبری لنین و حزب بلشویک، پیشاپیش زمینه‌های پیروزی انقلاب را تامین کرده بود (هرچند این به‌معنای حتمی و تضمینی بودن آن نبود) و رهبری رزا و کارل آن را تضعیف کرده بود، درحالی‌که کمونیست‌های انقلابی در آلمان بسیار قوی‌تر از کمونیست‌های انقلابی در روسیه بودند.