«قرآن مورخان»؛ پژوهش ماتریالیستی درباره قرآن، زمینه و زمانه اش
پیروت
از نشریه آتش شماره ۱۲۰. آبان ۱۴۰۰
«قرآن مورخان» کتابی است که حدود دو سال پیش در اواخر سال ۲۰۱۹ به زبان فرانسوی منتشر شد و با استقبال مخاطبان رو به رو شد. این اثر سه جلدی که حاصل کار تحقیقاتی گسترده بیش از سی متخصص حوزه های مختلف (تاریخ، اسلام شناس، دین پژوه، زبان شناس و …) به سرپرستی دو پژوهشگر و اسلام شناس برجسته محمد علی معزی و گیوم دی است که بیش از چهار سال صرف بررسیِ «کتاب مقدس» مسلمانان، از جنبه های مختلف کردند. اولین نکته ای که در باب این اثر حجیم که مشتمل بر نزدیک به ۴۰۰۰ صفحه است باید گفت، این است که آنها قران را نه به عنوان یک «متن مقدس» که به عنوان یک متن تاریخی ای که در قرن هفتم میلادی به نگارش در آمده است، مورد مطالعه قرار داده اند.
از اواخر قرن نوزدهم مطالعات تاریخی درباره ی قرآن پا گرفت. تئودور نولدکه اسلام شناس آلمانی در سال ۱۸۶۰ کتابی به نام «تاریخ قرآن» را به نگارش در آورد. اما تاریخ نگاری نولدکه، علی رغم اهمیتش، عمدتا بر این فرض پذیرفته شده بنا شده بود که قران پیام محمد به اطرافیانش است. اما با گسترش دانش تاریخی و تحقیقات تاریخی گسترده در مورد اسلام و زمینه های پیدایش آن، از دهه ی هفتاد قرن بیستم پیچیدگی های تاریخی قرآن هر چه بیشتر مورد توجه قرار گرفت. با این حال این پژوهش ها و نگارش ها، عمدتا بسیار تخصصی بوده اند، به این معنا که تنها جنبه ای از قران را مد نظر قرار می دادند و نفوذ این آثار، عمدتا، از دایره ی پژوهشگران تاریخ فراتر نمی رفت.
در عوض هدف «قرآن مورخان» آنگونه که مولفان در پیشگفتار کتاب به آن اشاره می کنند « سنتز و ترکیب هر چه وسیع تر مطالعات گذشته با نتایج تحقیقات حاضر درباره ی این کتاب (قرآن) و در دسترس عموم قرار دادن آن» است.(جلد یک، ص ۲۲) یکی از ویژگی های منحصر به فرد این اثر، این است که علی رغم تحلیل های دقیقی که متخصص هر حوزه در مورد هر جنبه از موضوع مورد بررسی خود ارائه می دهد، به زبان بسیار ساده و همه فهم نیز نوشته شده است – بی تردید یکی از شاخص ترین موضوعات در باب اهمیت این کتاب همین نکته است.
همانطور که گفتیم «قرآن مورخان» سه جلد را شامل می شود که جلد اول زمینه های پیدایش قرآن را بررسی می کند یا به تعبیر خود مولفان جلد اول «مقدمه ای بزرگ درباره ی جهانی است که شاهد تولد قرآن بود» (جلد یک، صفحه ۲۹) . این جلد خود به سه بخش تقسیم شده است:
بخش اول به زمینه های تاریخی و جغرافیایی جهان عرب در می پردازد. این بخش درباره ی تحولات تاریخی- جغرافیایی جهان عرب پیش از اسلام و سپس ظهور اسلام است. پژوهش های این فصل بس وامدار تحقیقات زمین شناسی ای است که پس از ۱۹۷۰ در عربستان سعودی صورت گرفته است. مولفان در این بخش یادآور می شوند که شناخت کمی در مورد شخصیت تاریخی محمد وجود دارد. و عمده ی منابعی که سرگذشت او را مورد تحقیق قرار داده اند بر اساس آثاری بوده که خود آن آثار پس از حیات محمد به نگارش در آمده است. از طرف دیگر، روایاتی که در خود قرآن درباره ی محمد وجود دارند هم چندان کم است که امکان بازسازی سرگذشت او را به محقق نمی دهد.
در بخش دوم، مولفان قرآن را به عنوان اثری که در چهارراه سنت ها و ادیان قرار دارد بررسی می کنند، و تاثیراتی که قرآن از ادیان و سنن مختلف از جمله مسیحیت و یهودیت ساسانی و بیزانس گرفته را مطالعه می کند. لازم به ذکر است که تمامی این تاثیرات بر بستر واقعیات تاریخی قرار داده شده است و برخورد های تاریخی ای که در قرن هفتم میلادی بین اعراب، ایرانیان و غرب صورت گرفته تدقیق می شود. بر این اساس موریل دبیه یکی از مولفان «قران مورخان» در مصاحبه با رادیو فرانس کولتور می گوید «ما قرآن کتابی را به عنوان کتابی از دوره ی باستان متاخر بررسی کردیم… قرآن کتابی نبود که در یک دوره ی تاریکی بیاید و به ناگهان نوری بیافکند که پیش از آن وجود نداشته است… ما با نگاه به شرایط جهان عرب در آن دوره در زمینه ی مراودات تجاری، فرهنگی و دینی جهان خاور نزدیک و همچنین آفریقای شمال غربی قران را خوانده ایم.»
بخش سوم جلد اول کتاب تحت عنوان مجموعه ی قرانی به دستنوشته های قرآن می پردازد. این بخش با مطالعه ی تحقیقات پیشینیان در مورد نوشتن قرآن آغاز می شود و سپس به بررسی دقیق و موسع نسخه شناسی سوره های مختلف می پردازد. مولفان در این فصل تاکید می کنند که «قران بیش از آن که یک کتاب باشد، یک مجموعه است. مشتمل بر بخش هایی که مستقل و نامتجانس که اساسا به قصد جمع شدن در یک مجموعه نوشته نشده اند و گردآوری آن در یک کتاب به هیچ وجه امری مسلم نبوده است» (جلد یک، ص ۸۴۹) این بخش با کمک زبان شناسان، مورخان، تاریخ نگاران هنر، نسخه خوانان و باستان شناسان به تحریر در آمده است و مطالعات ارزنده ای را از این جهات در اختیار مخاطب قرار می دهد.
جلد دوم که مهمترین جلد این مجموعه ی سه جلدی است، به مطالعه ی تاریخی- اجتماعی سوره های مختلف قرآن می پردازد. و در نهایت جلد سوم به کتاب شناسی، آثار موجود در مورد قرآن اختصاص داده شده است. آثاری چه در مورد محتوا و شخصیت های قرآنی و چه درباره ی تحقیقاتی که از قرن نوزدهم تا به کنون صورت گرفته است.
همانطور که گفتیم، یکی از مهمترین امتیازهای این اثر، علاوه بر دقت و ظرافت تحلیل، همه فهم بودن آن است. این اثر می تواند در افسانه و افسون زدایی از اسلام و قرآن نقش ایفا کند و بی تردید یکی از مهمترین منابع در اسلام و قرآن شناسی ماتریالیستی است.
توجه به مطالعات ماتریالیستی حول اسلام، با توجه به عروج هولناک بنیادگرایی اسلامی در دوره ی اخیر، از اهمیت بیش از پیشی برخوردار است. اگر پس از عصر مدرن تا نیمه ی اول قرن بیستم، اسلامگرایی، یک دین، یک ایدئولوژی و یک جنبش ارتجاعی بود. از نیمه ی دوم قرن بیستم و با تفوق ضد انقلاب در ایران، اسلام گرایی علاوه بر همه ی اینها، جامه دولت نیز بر تن دارد.